Herinnering aan Shamshad Abdullaev: de wereldklasse Oezbeekse dichter die te weinig bekend is

Herinnering aan Shamshad Abdullaev, de wereldklasse Oezbeekse dichter die te weinig bekend was

Shamshad Abdullaev is op 66-jarige leeftijd overleden na een strijd tegen kanker. Toegewijd aan zijn kunstvorm, werd hij omarmd door onorthodoxe kunstenaars in de voormalige Sovjetrepublieken.

De naam Shamshad Abdullaev zelf was een samensmelting van culturen. Een Perzische voornaam (“een dennenboom”), een Arabische achternaam (“een dienaar van God”) en een Slaviaanse “ev”-uitgang die simpelweg “van” betekent. Deze combinatie was mogelijk in het voormalige hart van de Grote Zijderoute, in het ex-Sovjet Oezbekistan, een Centraal-Aziatisch land dat ooit werd geassocieerd met politieke zuiveringen en kinderarbeid in de katoenindustrie.

Met de uitstraling van een verouderde Italiaanse filmster en de houding van een verfijnde aristocraat, was Abdullaev een dichter en essayist die in het Russisch schreef. Zijn artistieke output was bescheiden – verschillende kleine boeken met poëzie en essays, en een filmscript dat nooit een film werd, maar hem hielp een appartement te kopen in de Oezbeekse stad Ferghana aan het eind van de jaren ’80.

Zijn gedichten ontbeerden rijm en een regelmatig metrum, en toch helpt zijn leven en werk enkele van de moeilijkste vragen te beantwoorden waarmee een kunstenaar in de huidige wereld wordt geconfronteerd:

Is kunst verantwoordelijk voor oorlogen en imperialisme? Hoe dekoloniseer je je cultuur als je in de taal van je voormalige koloniale overheerser schrijft? Hoe ver moet je gaan in het afwijzen van de Russische taal en cultuur, terwijl deze taal het artistieke hulpmiddel is van een apolitieke man die autocratie verafschuwde?

Ferghana is een woord dat voor velen die bekend zijn met het ex-Sovjet Centraal-Azië vooral wordt geassocieerd met de vallei van 16 miljoen mensen, het meest vruchtbare en dichtbevolkte stuk land tussen China, Iran en Rusland. Ferghana was het brandpunt van de Grote Zijderoute die technologieën, culturen en religies samenbracht, samensmolt en verspreidde.

Ondanks politieke spanningen en bloedbaden in de post-Sovjet tijd, maakte Abdullaev de naam “Ferghana” – die van de vallei en de gelijknamige stad waar hij in 1957 werd geboren – synoniem met een ongebruikelijke culturele hybride van zijn geschriften.

In de jaren ’70 van de Sovjetunie bracht Abdullaev verboden trends van het westerse modernisme in Russische poëzie:

“De middag – lente-opgewonden – met zijn lila huid

barst langs een plooi, onthult een pad naar bloei,

het nest voelt zwaarder aan, en de dood

ondergaat niet in een pot iriserende honing”

(uit “Middag, 1975”, vertaald door Alex Cigale)

Deze introverte escapisme stond in contrast met de officiële toon van de Sovjetliteratuur. Alleen de afgelegen ligging van Ferghana ten opzichte van Moskou hield Abdullaev onder de radar van de communistische apparatsjiks en de geheime diensten.

Abdullaev’s werken werden pas gepubliceerd na de hervormingen van perestrojka die de USSR opende voor de wereld. In 1991 begon hij bij te dragen aan een culturele sensatie. Vier jaar lang was hij poëzie-editor van het literaire tijdschrift Zvezda Vostoka (“De Oosterse Ster”).

Het tijdschrift publiceerde eens verboden werken van westerse modernisten, naast herziende vertalingen van de Koran en werken van soefitheologen en Taoïstische filosofen.

Ondertussen werd Abdullaev een ster onder onorthodoxe en underground kunstenaars in de ex-Sovjetrepublieken, terwijl hij werd afgewezen door meer conservatieve schrijvers.

“In de jaren ’80 schreef Shamshad al in zijn eigen, nieuw uitgevonden taal die woedend werd verworpen door alle traditionalisten van de Russische literatuur,” aldus Daniil Kislov, een volgeling van Abdullaev.

Abdullaev, die nauwelijks alcohol dronk, moest zichzelf dwingen om de prijs te “accepteren”.

De oplage van het tijdschrift steeg naar een astronomische 250.000 exemplaren, die voornamelijk in het nu onafhankelijke Rusland en de Baltische republieken werden verkocht.

Dat was wanneer ik Abdullaev ontmoette en bevriend raakte, en hij overtuigde me om verschillende gedichten uit het Engels en Italiaans te vertalen.

Later, na het krijgen van een kantoorbaan, typte ik tientallen van zijn gedichten die moesten worden gemaild naar zijn uitgevers en vrienden duizenden kilometers verderop.

“Het centrum van de wereld is nergens en overal,” vertelde Abdullaev me meer dan eens, wat bewijst dat wereldliteratuur kan worden vergeten in een Centraal-Aziatische uithoek.

Maar een baanbrekend literair tijdschrift was niet iets dat de autoritaire president van Oezbekistan, Islam Karimov, kon tolereren. In 1995 gaf hij de opdracht om de hele redactie van Zvezda Vostoka te ontslaan.

Abdullaev werd een werkloze dichter die in bescheidenheid leefde, maar vaak naar literaire festivals reisde in de voormalige Sovjetunie, Europa en de Verenigde Staten. Zoals honderden gelijkgestemde kunstenaars die de staatssteun, media-aandacht en politiek vermijden, verlosde hij symbolisch de hoge kunst van haar oorspronkelijke zonden.

Hoewel de wereld bekend is met de eerste “auteur”, de dichteres Enheduanna, hebben kunstenaars zoals Vincent van Gogh, de Japanse haiku-meester Matsuo Basho, de Franse “vervloekte” dichter Charles Baudelaire, en, ja, Abdullaev, nooit lofzangen geschreven voor heersers.

Ze hebben nooit geknield in de zalen van de macht, nooit rijke opdrachten en staatspensioenen aanvaard – en betaalden voor hun eerlijkheid met hun leven:

“Het lied van een nachtegaal sijpelt in de smaak van zwarte kers

vooral hier in vader’s en moeder’s

tuin waar voor het eerst de vraag

en het antwoord in unisono worden gehoord—

de frisheid van de verdwijnende provincies aan het

einde van een eeuw wanneer

de laatste fase van elk microcosmos lijkt op een langdurige dageraad.”

(“Familie,” vertaald door Alex Cigale)