Hoe een noodtoestand de criminaliteitscrisis in Honduras verergerde

Hoe een noodtoestand de criminaliteitscrisis in Honduras heeft verdiept

Critici stellen dat de langdurige staat van uitzondering in Honduras een systeem van straffeloosheid heeft gecreëerd voor de wetshandhaving in het land. Op 26 november 2022 doorzocht de DIPAMPCO politie-eenheid in Tegucigalpa mensen, te midden van een voortdurende noodtoestand vanwege bendegeweld.

De operatie leek op papier een typische overheidshandeling tegen drugshandelaren. Eind 2024 daalden meer dan twee dozijn gemaskerde officieren neer op een vermeend narcoticalab aan de rand van San Pedro Sula, waar ze materialen voor de verwerking van cocaïne en automatische wapens aantroffen. Er was echter één probleem: het bewijs, inclusief de vuurwapens en cocaïne, lijkt uit de openbare documenten verdwenen te zijn.

De aanklager gelooft dat er een grote kans is dat de politie de wapens en drugs heeft gehouden om deze op de zwarte markt door te verkopen. Deskundigen zeggen dat vragen over corruptie en misbruik typerend zijn voor Honduras’ “staat van uitzondering”, een noodverklaring die bepaalde grondrechten heeft opgeschort en de militaire en politie meer bevoegdheden heeft verleend.

Deze maatregelen zijn bedoeld als tijdelijk. De staat van uitzondering werd voor het eerst in december 2022 uitgeroepen in de naam van de strijd tegen drugshandelaren en bendes. Sindsdien is deze echter minstens 17 keer verlengd, vaak zonder de expliciete goedkeuring van het Congres van Honduras. Voor mensenrechtenwaarnemers hebben de voortdurende verlengingen alarmbellen doen afgaan over de vraag of de staat van uitzondering wordt gebruikt als een schild voor excessen van de wetshandhaving.

In mei drong het kantoor van de Hoge Commissaris voor de Mensenrechten van de Verenigde Naties (OHCHR) er bijvoorbeeld bij de Hondurese regering op aan om “een einde te maken” aan de staat van uitzondering, en noemde het systematische misbruiken door de veiligheidsdiensten. “De uitvoering van de staat van uitzondering heeft geleid tot ernstige schendingen van de mensenrechten, waaronder buitengerechtelijke executies, gedwongen verdwijningen, willekeurige detenties en invallen zonder rechterlijke controle,” schreef het VN-kantoor.

Joaquin Mejia, een onderzoeker bij het Team for Reflection, Investigation and Communication, een Hondurese mensenrechtenorganisatie, gelooft dat dergelijke misbruiken een trend zijn onder de staat van uitzondering. “Het grootste negatieve effect is wat de Nationale Commissie voor Mensenrechten heeft geregistreerd: dat, van december 2022 tot december 2024, 798 klachten op nationaal niveau over mensenrechtenschendingen aan de staatsveiligheidsdiensten zijn toegeschreven,” zei Mejia.

Een ‘mano dura’ trend

De DIPAMPCO politie-eenheid doorzoekt jonge mannen in een laag inkomen wijk van Tegucigalpa, Honduras, op 26 november 2022, kort na de aankondiging van de noodtoestand. Staten van uitzondering zijn niet ongebruikelijk in Latijns-Amerika en het Caribisch gebied. Van 2020 tot 2023 werden naar schatting 30 staten van uitzondering en soortgelijke maatregelen in de regio uitgeroepen, waaronder in landen als Ecuador, Belize en Peru.

Maar het kantoor van de Hoge Commissaris voor de Mensenrechten waarschuwde dat een langdurige noodverklaring in Honduras “de nieuwe normaal” zou kunnen worden, wat zou leiden tot langdurige inbreuken op de mensenrechten. De staat van uitzondering in Honduras is zelf gemodelleerd naar een controversiële onderdrukking in een buurland, El Salvador.

Daar worstelden opeenvolgende regeringen om de geweldsproblematiek te beteugelen die El Salvador de reputatie van “moordhoofdstad van de wereld” gaf. Media meldden dat er in de jaren 2010 periodes waren waarin gemiddeld elke uur een moord werd gerapporteerd. De lokale dodentol overtrof naar verluidt die van veel oorlogsgebieden.

Maar toen president Nayib Bukele in 2019 aan de macht kwam, implementeerde hij een reeks “mano dura” of “ijzeren vuist” beleid, inclusief een staat van uitzondering die in maart 2022 begon. Bukele, die zichzelf “de coolste dictator ter wereld” noemt, vulde de straten met soldaten en politie om massale arrestaties van vermeende bendeleden uit te voeren. Mensenrechtenorganisaties geloven echter dat veel van de jonge mannen die in zijn netten werden meegenomen geen enkele bende-affiliatie hadden.

Ze hebben weinig kans om hun onschuld te bewijzen. Onder Bukele kunnen massale processen met tot wel 900 mensen tegelijk plaatsvinden, en velen worden in detentie gehouden zonder ooit hun zaak voor de rechtbank te horen. Desondanks werden Bukele’s beleid zelfs buiten El Salvador populair, aangezien de moordcijfers in zijn land daalden – althans, critici zeggen, op papier.

In november 2022, acht maanden nadat El Salvador zijn staat van uitzondering aankondigde, volgde Honduras met zijn eigen verklaring.

Een machtswisseling

Officieren van DIPAMPCO vervoeren verdachten in San Pedro Sula, Honduras, op 27 juni 2023. In Honduras had de linksgeoriënteerde politica Xiomara Castro zich als president gekandideerd met de belofte het land te demilitariseren. Maar ze kondigde de staat van uitzondering aan minder dan een jaar na haar aantreden. Deze stap kwam als reactie op een plotselinge stijging van afpersingen, waarbij bendes bescherming of de dood beloven, afhankelijk van of ze betaald worden.

De Vereniging voor een Rechtvaardiger Samenleving, een mensenrechtenorganisatie, schatte destijds dat afpersing een industrie van $737 miljoen in Honduras was, goed voor bijna drie procent van het bruto binnenlands product (BBP) van het land. Onder president Castro was de staat van uitzondering aanvankelijk bedoeld om slechts 30 dagen te duren. Bijna 20.000 politieagenten werden naar de straten van Honduras gestuurd.

Cruciaal is dat Castro begon met het experiment om de controle over de binnenlandse veiligheid van het leger naar de politie over te dragen. Dit was een afwijking van het beleid van haar voorganger, de in diskrediet geraakte rechtse president Juan Orlando Hernandez, die talloze elite militaire-politie-eenheden had gecreëerd.

Een daarvan was de Nationale Anti-Bende en Bende Eenheid (FNAMP), een militaire speciale eenheid die officieel als doel had om bendes zoals MS-13 en Barrio 18 te ontmantelen. Maar de regering-Castro ontbond FNAMP begin 2022, nadat Hondurese onderzoeksjournalisten beschuldigingen publiceerden dat de eenheid als een doodsesquad samenwerkte met MS-13. De schandaal was zo ernstig dat de toenmalige hoofd van de Nationale Politie, Gustavo Sanchez, schuld bekende in de FNAMP.

“We gaan het transformeren, omdat we een instelling hebben gevonden die mensenrechten heeft geschonden,” zei hij destijds. In plaats daarvan creëerde de Castro-regering een nieuwe eenheid onder controle van de politie: de Politiedirectie Anti-Maras, Bendes en Georganiseerde Misdaad (DIPAMPCO). Het werd een van de meest zichtbare eenheden die tijdens de staat van uitzondering de straten patrouilleerde.

Een schild voor wetshandhaving?

Maar critici hebben de Hondurese wetshandhaving beschuldigd van het gebruik van de extra bevoegdheden en lichte toezicht tijdens de staat van uitzondering om ook geweld te plegen. In 2024 rapporteerde het Hondurese mediakanaal Contracorriente bijvoorbeeld dat de regering in de eerste 29 maanden van president Castro minstens 108 klachten over gedwongen verdwijningen ontving. Sommige van die verdwijningen, zei het mediakanaal, zijn gelinkt aan DIPAMPCO.

In eerdere media-rapporten hebben Hondurese overheidsfunctionarissen ook geweigerd om commentaar te geven op vermeende verdwijningen. In 2024 beweerde Sanchez echter, de politiechef, dat criminele groepen de uniformen van DIPAMPCO hadden “gerepliceerd” om illegale activiteiten uit te voeren. Hij kondigde aan dat de politie-eenheid als gevolg hiervan haar uniformen zou veranderen.

Maar vragen over politie-overreach zijn slechts een deel van de tegenreactie op de staat van uitzondering. Critici hebben ook in twijfel getrokken of de staat van uitzondering daadwerkelijk effectief is geweest in het bestrijden van de criminaliteit die het bedoeld was te verminderen.

Een verkiezingsjaar

In Bonitillo, een laag inkomenswijk in de stad La Ceiba, voelt de gemeenschapleider Rely Mencilla dat de veiligheid onder de staat van uitzondering is verslechterd. “De staat van uitzondering in Honduras is een farce. Het werkt niet,” zei Mencilla. “In La Ceiba zijn er elke dag moorden in elke colonia.”

Sommigen speculeren dat de staat van uitzondering criminele bendes heeft aangemoedigd om de lichamen van hun slachtoffers beter te verbergen, om de moordcijfers te verlagen die verdere overheidsacties zouden kunnen uitlokken. “Het belangrijkste verschil is dat ze je in plaats van te doden, je doen verdwijnen,” zei een inwoner van de Hondurese stad Villanueva onder voorbehoud van anonimiteit. De inwoner identificeerde zich als wonend in een gebied dat door MS-13 wordt gecontroleerd.

Maar de toekomst van de staat van uitzondering is onzeker. Honduras zit in een verkiezingsjaar met hoge inzetten, en in november zal een nieuwe president worden gekozen. Al hebben groepen zoals Amnesty International de kandidaten opgeroepen om zich te verplichten tot het beëindigen van de noodverklaring.

Toch zou de staat van uitzondering – met zijn beperkingen op de burgerlijke vrijheden – de vrije meningsuiting kunnen onderdrukken en de uitkomst van de verkiezingen kunnen beïnvloeden. Mencilla behoort tot degenen die de staat van uitzondering zien als minder gericht op het verminderen van geweld en meer op het uitoefenen van macht ter bescherming van politieke belangen. “Ze willen dat de staat van uitzondering voortduurt, zodat de bevolking niet kan protesteren tijdens de verkiezingen,” zei hij. “Ze willen dat het doorgaat, zodat ze kunnen zorgen dat ze aan de macht blijven. Het is gebaseerd op intimidatie.”

Mejia, de mensenrechtenonderzoeker, gelooft ook dat de huidige situatie “een enorme gevaarsituatie” vertegenwoordigt tijdens het verkiezingsseizoen. “Elke verkiezingscyclus heeft een vreedzaam politiek klimaat nodig met volledige eerbiediging van de burgerrechten,” zei hij.