Mohammad Yunus: De Architect van een Nieuw Bangladesh in de Geschiedenis

Nobelprijswinnaar Muhammad Yunus (C) ontmoet overheidsfunctionarissen terwijl de legerchef van Bangladesh, generaal Waker-Uz-Zaman (L), toekijkt bij Yunus’ aankomst op de Hazrat Shahjalal International Airport in Dhaka op 8 augustus 2024.

Na massale protesten die de langdurige premier Sheikh Hasina dwongen om af te treden en het land te verlaten, bevindt Bangladesh zich in een unieke kans om een pad naar ware democratie uit te stippelen. De interim-regering die is ingesteld om de erfenis van Hasina’s 15-jarige autoritaire heerschappij aan te pakken, wordt geleid door Nobelprijswinnaar professor Muhammad Yunus en omvat leiders uit de samenleving.

Yunus, een gevierd activist, is goed uitgerust om de fundamenten te leggen voor een nieuw, werkelijk democratisch Bangladesh. Hij kan putten uit de ervaringen van de Bangladeshese civil society om sociale cohesie te bevorderen en een broodnodige afrekening met het verleden van het land teweeg te brengen. Er zijn veel manieren waarop hij de burgerlijke ruimte kan beschermen en uitbreiden. Hij kan bijvoorbeeld veiligheidsunits die verantwoordelijk zijn voor gedwongen verdwijningen en marteling ontbinden, het veel bekritiseerde NGO Affairs Bureau hervormen om ervoor te zorgen dat het de civil society ondersteunt, of de Foreign Donations Law aanpassen die een bureaucratisch doolhof creëert voor civil society om internationale financiering te ontvangen.

Yunus moet echter snel handelen, want de geschiedenis leert ons dat momenten van kans en optimisme als deze vluchtig kunnen zijn. Na de afzetting van een dictatoriaal regime door een revolutie, kunnen democratische structuren ten prooi vallen aan een rotatie van elites. In de afwezigheid van een plan voor de toekomst, kunnen pro-democratische elementen overweldigd en van hun koers gebracht worden door snel bewegende gebeurtenissen.

In dergelijke scenario’s vullen nationalistische en autoritaire krachten, die de macht behouden dankzij hun allianties met de geestelijkheid en het leger, vaak de opkomende machtsvacuüm. Soms neemt het leger zelf de controle over. In andere gevallen wenden leiders, die als vertegenwoordigers van democratische krachten zijn binnengebracht, zich tot onderdrukking om alles bij elkaar te houden.

Een voorbeeld hiervan is Soedan, waar de afzetting van de sterke man president Omar al-Bashir in 2019 werd gevolgd door verschillende mislukte pogingen tot een democratische overgang en uiteindelijk een militaire coup in 2021. Jaren later blijven de schendingen van de burgerlijke ruimte aanhouden en het land is nog steeds verwoest door conflict.

In Pakistan werd een aanvankelijke militaire coup in 1958, die naar verluidt bedoeld was om ruimte te creëren voor een stabielere democratie, gevolgd door tientallen jaren militair regime en aanhoudende aanvallen op de civil society. Autoriteiten in het land blijven dissent onderdrukken met harde maatregelen tegen activisten, demonstranten en journalisten.

In Ethiopië, toen premier Abiy Ahmed in 2019 de Nobelprijs voor de Vrede ontving voor het beveiligen van een vredesakkoord met Eritrea, waren de hoop op regionale vrede en stabiliteit hoog. Sindsdien heeft hij echter de leiding gehad over een bloedige burgeroorlog waarin massale wreedheden zijn gepleegd. Het land is in chaos, met mensenrechtenorganisaties die de autoriteiten oproepen om hun harde aanpak van de burgerlijke ruimte te stoppen en de rechten van politieke tegenstanders, journalisten en activisten te respecteren.

Als de regering van professor Yunus er niet in slaagt om de civil society bij het besluitvormingsproces te betrekken en democratische instellingen te verstevigen, kan Bangladesh na Hasina ook in deze valkuilen vallen. Maar dit zijn uiteraard niet de enige mogelijke scenario’s. Na een revolutie kunnen pro-democratische krachten ook standvastig blijven en de opkomst van complexere, maar ook veel positievere realiteiten mogelijk maken.

Sri Lanka, waar wijdverspreide protesten president Gotabaya Rajapaksa dwongen om af te treden en het land te verlaten, is een voorbeeld. Hoewel de situatie verre van perfect was, vond er een machtswisseling plaats via gevestigde democratische systemen. Vorige maand won Anura Kumara Dissanayake, die beloofde voor betere governance en stabiliteit te zorgen, de presidentsverkiezingen in Sri Lanka.

Chili is een ander voorbeeld van hoe democratische krachten kunnen volharden in het gezicht van eliteweerstand. Ondanks aanzienlijke tegenstand van gevestigde krachten leidde de populaire protestgolf in Chili van 2019 tot 2022 tegen economische ongelijkheid tot een reeks hervormingen in onderwijs, gezondheidszorg en pensioenen. Guatemala, waar in januari de gekozen president werd ingehuldigd ondanks herhaalde pogingen van het oude regime om een vreedzame machtswisseling te saboteren, kan ook nuttige lessen bieden voor de opkomende regering van Bangladesh. In beide gevallen speelden maatschappelijke organisaties een sleutelrol.

Hoewel revoluties en populaire opstanden geen civiele utopieën en perfecte democratieën hebben opgeleverd in deze landen, resulteerden ze ook niet in een terugkeer naar het beginpunt.

De interim-regering van Bangladesh moet aandacht besteden aan deze voorbeelden waar de civil society belangrijke overwinningen heeft behaald in moeilijke en complexe omstandigheden. Het moet echter ook leren van gevallen waar democratische krachten er niet in slaagden te voorkomen dat de sterke mannen die ze hielpen omverwerpen uiteindelijk werden vervangen door even corrupte, anti-democratische leiders.

Het is onrealistisch te verwachten dat een nieuwe regering in alle gebieden bevredigende hervormingen en een perfecte democratie van de ene op de andere dag kan realiseren, vooral na tientallen jaren van autoritair bestuur. Maar talloze voorbeelden wereldwijd tonen aan dat het mogelijk is om een betere toekomst te bouwen op de ruïnes die door langdurige autoritaire leiders zijn achtergelaten – zolang de nieuwe leiding vastberaden handelt, de dialoog met de civil society voortzet en op een democratische koers blijft.

Als de interim-regering van Yunus het verkeerd aanpakt en de nieuwe leiding probeert democratische dissent te onderdrukken door civil society te beknotten en protesten te onderdrukken – of deze protesten nu worden georganiseerd door supporters van het vorige regime of door anderen die ongeduldig zijn voor verandering – kunnen de fouten die tijdens eerdere overgangen elders zijn gemaakt, zich herhalen in Bangladesh. In een dergelijk scenario zouden de aanhoudende protesten die Hasina hebben verwijderd, en Yunus’ termijn als leider, tot voetnoten in een lange geschiedenis van autoritair bestuur kunnen worden gereduceerd.

Maar als professor Yunus het goed aanpakt, put uit de succesvolle ervaringen van andere landen en de fundamenten legt voor een robuuste democratie in Bangladesh, zou hij een Mandela-achtige inspirerende figuur kunnen worden en andere landen in Zuid-Azië, waar burgerlijke vrijheden wijdverbreid worden onderdrukt, een regionaal voorbeeld van een succesvolle post-revolutionaire overgang kunnen bieden. Velen in de internationale gemeenschap staan klaar om hem te ondersteunen.

Bangladesh staat op een kruispunt, en hoe Yunus en zijn adviseurs in staat zijn om de huidige politieke dynamiek te navigeren terwijl ze mensenrechten en burgerlijke vrijheden respecteren, zal de toekomst van de democratie in het land bepalen.