Terwijl Oekraïne naar vrede streeft, biedt Bosnië een waarschuwend verhaal

De waarschuwing van het Dayton-vredesakkoord voor Oekraïne

De Oekraïense president Volodymyr Zelenskiy hield op 28 maart 2025 een persconferentie te midden van de Russische aanval op Oekraïne in Kyiv. Het Dayton-vredesakkoord van 1995, dat een einde maakte aan de Bosnische oorlog, biedt zowel inspiratie als een duidelijke waarschuwing. Het heeft het bloedvergieten weten te stoppen, maar dit ging ten koste van een langdurige dysfunctionele situatie. Bosnië en Herzegovina kwam eruit voort als een verdeeld land, politiek verlamd en voortdurend afhankelijk van internationale toezicht. Oekraïne kan zich niet veroorloven om dit pad te volgen.

Een overhaast of extern opgelegd akkoord – vooral eentje die “evenwicht” boven functionaliteit plaatst – loopt het risico Oekraïne te veranderen in een gefragmenteerde, verzwakte staat die vastzit in een limbo. De verleiding om enige vrede te accepteren om de oorlog te stoppen, moet worden weerstaan. Niet alle vrede is gelijk.

Het Dayton-akkoord creëerde twee autonome entiteiten binnen Bosnië, elk met een eigen president, parlement en bureaucratie, en werd bestuurd door een collectieve presidentschap dat consensus vereiste. Het resultaat? Meer dan 180 ministers voor een bevolking van minder dan 3,5 miljoen, en een staat die te gefragmenteerd is om te regeren of te hervormen. Etnische verdelingen werden in de wet vastgelegd, en het nationalistische stilstand heeft sindsdien de voortgang belemmerd, inclusief inspanningen voor EU-lidmaatschap.

Oekraïne loopt een vergelijkbaar risico als een vredesakkoord “speciale status” of federale autonomie verleent aan door Rusland bezette gebieden zoals Donbas. Een dergelijk arrangement zou dysfunctionele en verdelende elementen verankeren in het hart van Oekraïne’s politieke systeem. Pro-Russische proxies met vetorechten zouden defensie, buitenlands beleid of integratie met de EU en NAVO kunnen blokkeren, waardoor Moskou invloed krijgt in Kyiv zonder een schot te lossen.

Erger nog, dit zou een intern stilstand creëren die de Oekraïense soevereiniteit ondermijnt. De ervaring van Bosnië toont aan hoe politieke verlamming, voortkomend uit structurele compromissen, instabiliteit kan verankeren in plaats van het op te lossen. Voor Oekraïne zou dat betekenen dat de toekomst niet wordt gevormd door vrede, maar door permanente kwetsbaarheid.

Deze dynamiek speelt rechtstreeks in op de visie van president Vladimir Poetin voor een “Groot Rusland”, waar voormalige Sovjetstaten onder de duim van Moskou blijven. Net zoals nationalistische actoren op de Balkan hebben geprobeerd Bosnië’s grenzen te hertekenen, streeft Rusland ernaar Oekraïne te domineren door het conflict te bevriezen in plaats van het op te lossen.

Bosnië biedt ook een andere waarschuwing: de gevaren van langdurig internationaal toezicht. Het Bureau van de Hoge Vertegenwoordiger, opgericht onder Dayton, houdt nog steeds verstrekkende bevoegdheden over de binnenlandse aangelegenheden van Bosnië. Hoewel nuttig in het voorkomen van hernieuwd conflict, heeft deze regeling de institutionele ontwikkeling vertraagd en Bosnië afhankelijk gelaten van buitenlandse actoren. Oekraïne moet elke vrede verwerpen die zijn autonomie wegneemt of het onder onbepaalde internationale supervisie plaatst.

Tijdelijke stabilisatie kan noodzakelijk zijn, maar Kyiv moet de uiteindelijke autoriteit blijven over zijn wetten, bestuur en toekomstige richting. Een soevereine staat kan niet bestaan met buitenlandse hoofdsteden die als uiteindelijke besluitvormers optreden.

Daarom verdient het decreet van de Oekraïense president Volodymyr Zelenskyy uit 2022 – dat onderhandelingen met Rusland weigert zolang Poetin aan de macht is – een tweede blik. Hoewel moreel gerechtvaardigd, kan het Oekraïne’s manoeuvreerruimte beperken als de mondiale machtsdynamiek verschuift. Vrede moet principieel zijn, maar ook strategisch flexibel. Diplomatie, zoals oorlog, vereist ruimte om zich aan te passen.

Zoals de voormalige minister van Buitenlandse Zaken van Bosnië, Muhamed Sacirbey, ooit zei, zijn vredesonderhandelingen als poker. Op Dayton begreep de Servische leider Slobodan Milosevic de inzet beter dan zijn tegenhangers. Bosnië’s Alija Izetbegovic had geen duidelijke strategie. Kroatië’s Franjo Tudjman liet trots de voorwaarden dicteren. En Richard Holbrooke, de Amerikaanse gezant, speelde voor zijn nalatenschap net zozeer als voor vrede.

Tegenwoordig zijn er nieuwe spelers aan de tafel. Terwijl politieke winden in de VS verschuiven en figuren zoals Donald Trump weer opduiken, is er een groeiend risico dat Oekraïne als een onderhandelingstool in een groter geopolitiek spel wordt behandeld. Het mag niet worden verminderd tot een pion.

Elke duurzame vrede moet geworteld zijn in soevereiniteit, gerechtigheid en nationale eenheid. Oekraïne heeft geloofwaardige veiligheidsgaranties nodig – niet alleen beloften, maar echte afschrikking tegen toekomstige agressie. Gerechtigheid moet ook niet onderhandelbaar zijn. Algemene amnesties voor oorlogsmisdaden en collaborateurs zouden geen verzoening brengen, alleen maar vertraging.

Bezet gebieden moeten worden herenigd onder Oekraïens recht – niet in een limbo als autonome zones of door proxy bestuurde enclaves worden achtergelaten. Dit zou de verdeling institutionalizeren en de basis leggen voor toekomstige conflicten.

Oekraïne heeft ook een goed gefinancierd, strategisch stappenplan nodig voor wederopbouw en Europese integratie. Het herstel van de fysieke infrastructuur is essentieel, maar het is ook belangrijk om Oekraïne te verankeren binnen de politieke en economische structuren van de Europese Unie.

Bovenal moet Oekraïne volledige strategische autonomie behouden – het recht om zijn allianties te kiezen, zijn instellingen te vormen en zijn toekomst te definiëren zonder dwang van Moskou of zelfs van goedbedoelende westerse partners.

Oekraïne is geen bufferstaat. Het is een soevereine natie waarvan de mensen een buitengewoon hoge prijs hebben betaald voor zelfbeschikking. Dat moet de basis zijn van elk vredesakkoord – niet de ambities van buitenlandse machten of de opportuniteit van een snelle oplossing.

Compromis is een onderdeel van diplomatie. Maar niet alle compromissen dienen de vrede. Bosnië leert ons dat een gebrekkige vrede de verdeling kan verankeren, genezing kan vertragen en een land gevangen kan houden tussen oorlog en echte oplossing.

De missie van Oekraïne is duidelijk: vrede bereiken, maar niet ten koste van soevereiniteit, eenheid of langdurige levensvatbaarheid. Een oorlog beëindigen is moeilijk. Een rechtvaardige en duurzame vrede opbouwen is nog moeilijker.

Bosnië bereikte het eerste. Oekraïne moet beide doen.