SADC Moet Nu Handelen om Mozambique te Redden van een Failliete Staat

OPINIE: SADC moet nu handelen om Mozambique te redden van een falende staat

De verkiezingen zijn voorbij en er is een nieuwe president beëdigd. Maar het is nog steeds niet goed in de Zuid-Afrikaanse natie Mozambique. Op 9 januari 2025 keerde de belangrijkste oppositieleider van Mozambique, Venancio Mondlane, terug naar huis na twee maanden zelfopgelegd ballingschap. Bij zijn aankomst op de internationale luchthaven van Maputo knielde hij op de grond, hield een Bijbel vast, bood een gebed aan voor zijn vaderland en verklaarde zich “de president-elect van het Mozambikaanse volk, … gekozen door de oprechte wil van het volk”.

Tijdens een persconferentie beweerde hij dat de regering een “stille genocide” pleegde door leden van de oppositie te ontvoeren en te executeren om de duidelijke onregelmatigheden in de verkiezingen van 9 oktober te verbergen. Dit leidde tot gewelddadige confrontaties tussen de staatsveiligheidsdiensten en duizenden demonstranten die hun steun voor de 50-jarige pinksterprediker betuigden. De chaotische taferelen op die dag op de luchthaven weerspiegelden de sombere post-electie realiteit in Mozambique, gekenmerkt door wijdverspreide anti-regeringsprotesten en zinloos staatsgeweld.

Na de verkiezingen verklaarde de Mozambique Electoral Commission (CNE) snel de Frelimo-partij, die al 50 jaar aan de macht is, en haar presidentskandidaat, Daniel Chapo, tot de rechtmatige winnaars. De CNE beweerde dat Chapo meer dan 70 procent van de stemmen had gewonnen en Mondlane, gesteund door de Podemos-partij, op de tweede plaats kwam met slechts 20 procent. Echter, verschillende onafhankelijke verkiezingsmissies, waaronder de Europese Unie Electoral Observer Mission, concludeerden al snel dat het verkiezingsproces dat leidde tot de overwinning van Chapo niet vrij of eerlijk was.

Mondlane en andere oppositieleiders verwierpen onmiddellijk de verkiezingsresultaten, eisten herverkiezingen en moedigde hun aanhangers aan om op te staan tegen Frelimo. In reactie daarop gaf de Frelimo-regering opdracht voor een gewelddadige onderdrukking van alle openbare uitingen van verzet. In de afgelopen drie maanden zijn meer dan 300 mensen, waaronder verschillende kinderen, omgekomen door het geweld. Onder de tragische slachtoffers zijn Elvino Dias, een juridisch vertegenwoordiger van Mondlane, en Paulo Guambe, een ambtenaar van Podemos, die beiden door onbekende aanvallers in de hoofdstad Maputo werden doodgeschoten.

De onenigheid over de verkiezingen heeft ook economische chaos veroorzaakt in Mozambique en de bredere regio. Frequent grote protesten begonnen het commerciële verkeer te verstoren, terwijl vandalisme en plunderingen alledaags werden, waardoor de Zuid-Afrikaanse natie in een voortdurende staat van ernstige onzekerheid, angst en onrust werd geduwd. Belangrijke handelsroutes zijn ook beïnvloed, met het mijnbouwsector van Zuid-Afrika die dagelijks verliezen van 10 miljoen rand lijdt door de herhaalde sluitingen van de Lebombo-grenspost.

Op 23 december bevestigde de Grondwettelijke Raad van Mozambique de verkiezingswinst van Chapo, waarmee Frelimo’s 50-jarige ambtstermijn officieel werd verlengd. Deze uitspraak leidde echter alleen maar tot een escalatie van de woede van de protesteerders. Terwijl de Mozambikanen al het vertrouwen in de interne mechanismen van hun land om democratisch bestuur te waarborgen verloren, begonnen ze buiten hun grenzen naar oplossingen voor de heersende crisis te zoeken.

Op 6 januari bezorgde een groep Mozambikaanse maatschappelijke organisaties een buitengewone oproep aan het kantoor van de Zuid-Afrikaanse president Cyril Ramaphosa, waarin ze hem vroegen om in te grijpen en te helpen bij het oplossen van de impasse tussen Frelimo en de oppositie. Ze drongen er bij Ramaphosa op aan om de betrokkenheid van het Afrikaanse Hof van Justitie, het Internationaal Strafhof en de Vrede- en Veiligheidsraad van de Afrikaanse Unie te faciliteren om de crisis op te lossen.

Er is geen twijfel dat dit een ongebruikelijke verzoek was. In plaats van de Zuid-Afrikaanse Ontwikkelingsgemeenschap (SADC) te benaderen, het regionale orgaan dat leidend zou moeten zijn in de inspanningen om de spanningen op te lossen, kozen de Mozambikaanse activisten ervoor om een bilaterale samenwerking met Zuid-Afrika aan te gaan, de leidende democratie in de regio. Deze demonstratie van wantrouwen in de SADC was zeker niet verrassend, maar benadrukte verder de dringende noodzaak voor het regionale orgaan om zijn prestaties te verbeteren.

Een dag vóór de indiening van de petitie in Pretoria had de SADC Troika, verantwoordelijk voor politieke, defensieve en veiligheidskwesties – die momenteel bestaat uit Tanzania, Malawi en Zambia – een virtuele topconferentie bijeen geroepen om de situatie in Mozambique te bespreken. Tijdens de bijeenkomst gaf de troika de SADC Panel of Elders en een ministeriële commissie de opdracht om in gesprek te gaan met de Mozambikaanse regering en belangrijke leiders van de oppositie.

Hoewel dit een stap in de juiste richting was, is het belangrijk op te merken dat deze actie zeer laat kwam en door velen werd gezien als slechts een poging om het gezicht te redden. De SADC verkiezingsobservatiemissie had, in tegenstelling tot alle andere, de verkiezingen van 9 oktober enthousiast goedgekeurd en verklaarde dat deze “professioneel georganiseerd” waren en plaatsvonden in een “ordelijke, vredige en vrije sfeer”. In de ogen van de meerderheid van de demonstranten had deze houding al bewezen dat de SADC niet kan optreden als een objectieve en rechtvaardige scheidsrechter in deze crisis.

Diegenen in de regio van Zimbabwe, eSwatini en Angola tot de Democratische Republiek Congo waren zich al lang bewust van de neiging van de SADC om de grove verkiezingsfraude en staatsrepressie te negeren. In feite hadden ook de mensen in Mozambique lang voor deze laatste verkiezingen geleerd om niet veel van de SADC te verwachten als het gaat om de bescherming van de democratie.

Vijf jaar geleden had de vorige Frelimo-ondersteunde president van Mozambique, Filipe Nyusi, een tweede ambtstermijn weten te veroveren na het verklaren van overwinning in de verkiezingen van 2019. De oppositie en verschillende onafhankelijke verkiezingsmissies hadden eveneens volgehouden dat deze verkiezingen gekenmerkt werden door wijdverspreide onregelmatigheden, intimidatie, geweld en politieke moorden. Het met kogelgaten doorboorde lichaam van Babula Jeque, de leider van de Renamo Vrouwenliga in Zumbo, werd een dag vóór de stembusgang naast dat van haar echtgenoot gevonden.

Net als vandaag deed de SADC niet veel om het probleem aan te pakken en onderhield het vriendschappelijke relaties met de Frelimo-regering. Als de SADC enige geloofwaardigheid wil behouden en een positieve verandering in de regio wil teweegbrengen, kan het niet doorgaan met interactie met de Frelimo-regering alsof alles normaal is.

Belangrijker nog, als de SADC – of zelfs de Afrikaanse Unie – niet onmiddellijk ingrijpt in de situatie, kan Mozambique in een veel diepere en gewelddadigere crisis worden geduwd die catastrofaal zou zijn voor de meer dan 30 miljoen burgers en de bredere regio. Van mei 1977 tot oktober 1992 kende Mozambique een verwoestende burgeroorlog. Meer recent, sinds 2017, is de gasrijke noordelijke provincie Cabo Delgado verwikkeld in een gewelddadige opstand die meer dan 4.000 mensen het leven heeft gekost en 946.000 mensen heeft ontheemd.

Tegelijkertijd is het land gerangschikt als 183 uit 189 landen op de VN Human Development Index 2023-2024. Met een nationale armoedecijfer van 74,7 procent is het een van de armste en minst ontwikkelde landen ter wereld, ondanks een overvloed aan natuurlijke hulpbronnen. Bovendien wordt Mozambique overspoeld door systematische wetteloosheid.

In december 2022 zei Elisa Samuel Boerekamp, de algemeen secretaris van de Mozambikaanse Vereniging van Rechters, dat haar land “een crisis van de democratische rechtsstaat” had ervaren. Dit kwam nadat Frelimo de Wet op de Enkele Salaristabel had aangenomen, een wet die de onafhankelijkheid van de rechters van lagere rechtbanken verzwakte.

Tegen de achtergrond van blote pogingen om de rechtsstaat te ondermijnen, is corruptie ook wijdverspreid in het land. Het beruchte $2 miljard verborgen schulden schandaal met Frelimo-functionarissen kostte Mozambique naar verluidt minstens $11 miljard, leidde tot een substantiële daling van de nationale gezondheidsuitgaven, veroorzaakte een toename van de opstandelingenactiviteit in Cabo Delgado en duwde bijna twee miljoen mensen in de armoede.

In deze zorgwekkende context, als de wonden die door verkiezingsonregelmatigheden zijn geopend, niet worden behandeld, kan het land gemakkelijk in verwoestende interne conflicten worden gedompeld. Gelukkig geloven Mondlane en zijn aanhangers voorlopig nog steeds dat verkiezingen, in plaats van opstand, de meest haalbare weg zijn om verandering teweeg te brengen, zelfs in het licht van de vele moeilijkheden die voortkomen uit de gewetenloze en onhandige regering van Frelimo. Er is echter geen garantie dat een andere groep in de toekomst dezelfde strategie zal volgen. Gezien de schijnbare desinteresse van de buitenwereld om Mozambikaanse voorstanders van de democratie te helpen zich tegen de onderdrukkende Frelimo-regering te verzetten, groeien de frustraties en de wanhoop van de bevolking voor verandering voortdurend.

Om een toekomstige catastrofe in Mozambique te voorkomen, moet de SADC nu in actie komen, stoppen met het vleien van de regerende partij en concrete stappen ondernemen om Mozambique op het pad naar een echte democratie te zetten. De leiders van de regio moeten ervoor zorgen dat Mozambique begint te voldoen aan zijn wettelijke verplichtingen zoals uiteengezet in de SADC-protocollen.

Op 15 januari werd Chapo beëdigd als de nieuwe president van Mozambique. Een van zijn eerste belangrijke daden in functie was het ontslag van politiechef Bernadino Rafael, die door oppositieleiders werd beschuldigd van samenwerking met criminele groepen om burgerprotestanten te ontvoeren en te doden na de verkiezingen. De nieuwe president lijkt te werken aan het winnen van het publieke vertrouwen en om de boze massa te doen vergeten en vergeven voor het staatsonrecht dat zijn aanstelling aan de macht voorafging.

Het volk zal echter niet vergeten. Dus de SADC mag ook niet vergeten. Het regionale orgaan moet nu handelen en maatregelen nemen om te voorkomen dat de afgelopen drie maanden zich in de volgende verkiezingscyclus herhalen. Als het hierin faalt, loopt het risico volledig irrelevant te worden en Mozambique te veroordelen tot een falende staat in de niet zo verre toekomst.