Paus Franciscus: Een Pontifex die de Grenzen van de Kerk Verlegde, maar Niet Doorbrak

Op 7 juni 2023, de dag waarop hij een buikoperatie moest ondergaan, kuste een non de hand van paus Franciscus op het Sint-Pietersplein in het Vaticaan.

Paus Franciscus, de Argentijnse pontiff die de ellende van de meest gemarginaliseerde mensen in de wereld weer op de agenda van de Rooms-Katholieke Kerk heeft gezet, is op 88-jarige leeftijd overleden, zo maakte het Vaticaan maandag bekend.

Franciscus, een charismatische communicator met een vriendelijke uitstraling, slaagde erin de aantrekkingskracht van het katholicisme te vergroten in een tijd van groeiende onvrede richting de Kerk, een instelling die verwikkeld was in financiële en seksuele schandalen.

Tijdens zijn pontificaat van 2013 tot 2025 onttrok de paus enkele lagen van ondoorzichtigheid aan het Vaticaan en maakte hij contact met de zorgen van gewone mensen. Hij vestigde de aandacht op de ellende van de armen en van gevangenen.

Franciscus veroordeelde misbruik van macht binnen de Kerk, terwijl hij ook de dialoog met andere geloofsovertuigingen aanging.

De toon van Franciscus markeerde een radicale breuk met zijn voorganger, Benedictus XVI, die geloofde dat het koesteren van de meest fervente gelovigen de manier was om de instelling te versterken. Maar de verschuiving van Franciscus resulteerde nooit in fundamentele veranderingen in de leer van de Kerk over controversiële kwesties. In de meeste gevallen bleef hij in lijn met eerdere pausdoms, waarbij hij fel tegen homoseksueel huwelijk, vrouwelijke priesters en het trouwen van priesters bleef.

Toch wekten zijn stappen om de Kerk te openen de woede van traditionalisten, terwijl het gebrek aan radicale veranderingen onder zijn leiding kritiek van progressieven opriep.

Religieuze pluraliteit en ongelijkheid

Franciscus werd geboren als Jorge Mario Bergoglio in 1936 in de Argentijnse hoofdstad Buenos Aires, uit immigrantenouders die waren gevlucht voor de fascistische dictatuur van Benito Mussolini in Italië.

Hij werd opgeleid als chemisch technicus, werkte in de voedselverwerkende industrie en was kortstondig een uitsmijter in een nachtclub in Córdoba voordat hij in 1969 priester werd.

Hij hield van tango dansen, hoewel hij in een interview in 2010 aangaf de voorkeur te geven aan milonga, de snellere muziek die aan tango voorafgaat.

Zijn opvoeding in Buenos Aires stelde hem bloot aan religieuze pluraliteit en sociaaleconomische ongelijkheden – twee factoren die experts geloven dat zijn toewijding aan interreligieuze dialoog en scherpe kritiek op het kapitalisme en consumentisme verklaren.

Op 36-jarige leeftijd werd hij de leider van de Jezuïeten in Argentinië, een Rooms-Katholieke orde van priesters. Destijds was hij een strenge disciplinair, aldus experts en biografen. In die tijd was de bevrijdingstheologie, een linkse interpretatie van het Evangelie die zich richtte op de zorgen voor de armen en onderdrukte groepen, populair onder de Jezuïeten in Latijns-Amerika, maar Franciscus onderschreef deze ideologie niet.

De Vuile Oorlog

Franciscus’ ambt viel samen met de jaren van de Vuile Oorlog in Argentinië, die duurde van 1976 tot 1983 – zeven jaar van brute militaire dictatuur. Tienduizenden mensen werden gefolterd, vermoord en verdwenen. De rol van de Argentijnse Kerk in die jaren blijft omstreden, waarbij Franciscus nooit openlijk het regime heeft veroordeeld.

Als aartsbisschop van Buenos Aires, een functie die hij in 1998 op zich nam, verklaarde hij dat hij zich niet bewust was van de omvang van wat er in de late jaren 70 gebeurde – een standpunt dat door critici en bekenden werd weersproken, die betogen dat hij niet anders kon dan het te weten.

“Laten we bidden… voor de medeplichtige stilte van de meeste van de samenleving en van de Kerk,” zei hij tijdens een ceremonie in 1999, een citaat dat sommigen lezen als een erkenning van zelfgenoegzaamheid.

Tijdens zijn tijd als aartsbisschop werd hij een uitgesproken criticus van sociale onrechtvaardigheid en economische ongelijkheid. “De Kerk kan niet gewoon zitten en duimen zuigen wanneer ze wordt geconfronteerd met een frivole, koude en berekende markteconomie,” zei hij eens tijdens een preek.

Breken met traditie

In 2013 was de katholieke wereld geschokt toen de toenmalige paus Benedictus XVI aftrad, waarmee hij een eeuwenoude traditie doorbrak om zijn pauselijke taken tot de dood uit te oefenen. Franciscus, die tegen die tijd tot kardinaal was gekozen, haastte zich naar het Vaticaan om voor een nieuwe paus te stemmen.

In wat een spannende race was, werd Franciscus, die al eerder als tweede was geëindigd in het vorige pauselijke conclaaf in 2005, gekozen. Hiermee koos de Kerk haar eerste niet-Europese paus in 1.282 jaar – de laatste was Gregorius III, gekozen in 731 uit Syrië – en ook haar eerste leider sinds die tijd uit het Globale Zuiden, dat vandaag de dag de meerderheid van de christenen ter wereld huisvest.

Franciscus zette meteen de toon van zijn pontificaat. Toen hij op het grote balkon stond en de enorme menigte op het Sint-Pietersplein tegemoet trad, brak hij met de traditie om de menigte te zegenen; hij vroeg de mensen in plaats daarvan om voor hem te bidden.

Hij weigerde te verhuizen naar het grootse pauselijke appartement op de bovenste verdieping van het Vaticaan en opteerde ervoor in de bescheiden Domus Sanctae Marthae-residentie te blijven. Hij gaf de voorkeur aan een Fiat boven een Mercedes-Benz.

“Wees herders met de geur van schapen,” sprak hij een menigte priesters toe in 2013, waarmee hij een vertrek van de pracht en praal die vaak met de top van de geestelijkheid wordt geassocieerd, aanmoedigde.

Franciscus zwaait terwijl hij in een Fiat 500 wordt weggereden na zijn aankomst in de Verenigde Staten.

Op zijn eerste reis buiten Rome als paus, bezocht hij Lampedusa, een Italiaans eiland en een belangrijk toegangspunt voor migranten en vluchtelingen die proberen Europa te bereiken. Hij gooide een bloemenkrans in de zee ter nagedachtenis aan de mensen die in de Middellandse Zee omkwamen terwijl ze hun leven riskeerden om naar Europa te komen.

Franciscus bekritiseerde het plan van de toenmalige Amerikaanse president Donald Trump in 2017 om een muur langs de Mexicaanse grens te bouwen en zijn toespraken die gericht waren op moslims.

“Bij paus Franciscus is de boodschap dat ‘iedereen broers en zusters is’ heel sterk, samen met de nadruk dat God pleit voor religieuze pluraliteit,” aldus Marco Politi, een Vaticaanexpert en auteur van het boek “Paus Franciscus Tussen de Wolven: Het Binnenste Verhaal van een Revolutie.”

Dergelijke pluraliteit vertaalde zich in een inclusievere benadering van andere religies, aldus Politi, en zette een einde aan de “cultuuroorlog van eerdere pausdoms.”

Van het Vaticaan naar het Arabisch Schiereiland

De betrekkingen tussen de Kerk en moslims over de hele wereld waren verslechterd toen Franciscus’ voorganger, Benedictus XVI, in september 2006 een toespraak hield die werd opgevat als een koppeling van de islam aan geweld. Franciscus werd de eerste paus ooit die naar het Arabisch Schiereiland reisde. In februari 2019 landde hij in de Verenigde Arabische Emiraten, waar hij Ahmed el-Tayeb, de grootimam van de Al-Azhar-moskee in Caïro, ontmoette.

Samen ondertekenden ze een document dat religieus fundamentalisme verwierp en mensen aanspoorde om in de ander een “broeder om te steunen en te liefhebben” te zien. De paus had el-Tayeb ook eerder in 2016 ontmoet in het Vaticaan.

In weer een primeur publiceerde Franciscus in 2015 de encycliek “Laudato si’” (Looft U), waarin hij de wereld aanspoorde de dreiging van klimaatverandering aan te pakken, terwijl hij ook de noodzaak benadrukte om het economische evenwicht tussen de geïndustrialiseerde en ontwikkelingslanden te heroverwegen.

Franciscus begroet Ahmed el-Tayeb, de grootimam van de Al-Azhar-moskee in Egypte, na een interreligieuze bijeenkomst in Abu Dhabi.

Reactie op seksueel misbruik in de Kerk

De kwestie van seksueel misbruik door kerkfunctionarissen domineerde het ambt van Benedictus XVI, wiens pausdom werd gekenmerkt door een golf van schandalen. Franciscus begon in 2019 het probleem van misbruik aan te pakken door de regel van “pauselijk geheim” op gevallen van seksueel geweld af te schaffen. Dit betekende dat getuigenissen die in het canonieke proces waren verzameld, eindelijk beschikbaar werden voor juridische autoriteiten.

Datzelfde jaar, nadat de paus zelf had toegegeven geldige claims van seksueel misbruik in Chili te hebben afgewezen, introduceerde hij een wet die duidelijke regels voor het melden van seksueel misbruik van kinderen door kerkfunctionarissen en pogingen om dit te verdoezelen vastlegde.

Vier jaar later werd die regel bijgewerkt en versterkt om de categorie slachtoffers uit te breiden naar kwetsbare volwassenen, terwijl leken die voor de Kerk werkten ook nu gestraft konden worden. Maar slachtoffersadvocaten en critici beweren dat Franciscus niet ver genoeg ging om gerechtigheid te waarborgen.

‘Wie ben ik om te oordelen?’

Franciscus veranderde de toon van de Kerk drastisch ten opzichte van homoseksualiteit en beëindigde de lange demonisering van homoseksuele mensen door het Vaticaan. “Wie ben ik om te oordelen?” zei hij in 2013, zijn woorden waren een schril contrast met die van paus Johannes Paulus II, die meer dan 10 jaar eerder een homorechtenmars in Rome “een belediging voor de christelijke waarden” noemde.

Meer recentelijk, op de terugweg van een reis naar Zuid-Soedan, zei Franciscus dat homoseksualiteit geen misdaad is. Hij sprak zijn steun uit voor geregistreerde partnerschappen voor hetzelfde geslacht. In 2023 liet hij doorschemeren open te staan voor een herziening van de praktijk van het celibaat.

In december 2023 besloot het Vaticaan, in een baanbrekende uitspraak, dat katholieke priesters zegeningen mochten geven aan paren van hetzelfde geslacht, mits deze niet werden gegeven in de context van geregistreerde partnerschappen of huwelijken of kerkelijke liturgieën.

Tegelijkertijd bleef de paus tegen homoseksueel huwelijk en abortus gekant en hoewel hij vrouwen opnam in de regering van het Vaticaan, sloot hij altijd uit dat zij priesters zouden worden.

Gedurende zijn pausdom werd Franciscus vaak aangevallen door zowel conservatieven als progressieven. Degenen die de traditionele leer volgden, zagen hem als te veel een hervormer en een socialist, terwijl degenen die diepere veranderingen binnen de Kerk zochten, hem niet dapper genoeg vonden.

Politi, de Vaticaanexpert, stelt dat Franciscus’ beslissing om geen te radicale veranderingen door te voeren voortkwam uit het besef dat dit een al sterk verdeelde Kerk zou hebben verscheurd. In plaats daarvan koos hij ervoor “processen van transformatie in de mentaliteit op gang te brengen door middel van gebaren en woorden.”