‘Een naam, een functie en een filosofie’: De kunst van Indonesische batik

Een naam, een functie en een filosofie: De kunst van de Indonesische batik

De stad Solo is het centrum van de batikindustrie van het land en past zich aan om met de tijd mee te gaan. Gunawan Setiawan is de vierde generatie batikmakers en verkopers in zijn familie, afkomstig uit de historische koninklijke stad Surakarta, of Solo, in Midden-Java, ook wel de batikhoofdstad van Indonesië genoemd.

“Batik is een bijzondere kunstvorm uit Indonesië, en vooral Java, die wordt gemaakt met was en verf,” zegt Setiawan. “Oorspronkelijk werd plakkerige rijst gebruikt om de ontwerpen te snijden en ze bestand te maken tegen de gekleurde verf, voordat was als een effectievere vervanger werd gekozen.”

Hoewel de exacte oorsprong van de techniek moeilijk te bepalen is, wordt gedacht dat batik zijn oorsprong heeft in de oude tijden, toen mensen stof om zich heen wikkelden als kleding en begonnen het in verschillende kleuren te verven en te versieren met motieven.

“De kleuren van de batik uit Solo reflecteren de omgeving en in Java zijn we omgeven door bomen en bladeren. Elke regio in Indonesië heeft zijn eigen kleuren en in Solo zijn dat bruin, beige en goud,” voegde Setiawan eraan toe. “De kleuren van de batik uit Solo zijn zeer kalm.”

Solo is niet de enige plaats waar de batik de omgeving weerspiegelt. Gemeenschappen dicht bij de zee gebruiken vaak blauw- en groentinten, terwijl die nabij actieve vulkanen rood- en oranje tinten gebruiken.

“Batik heeft een naam, een functie, een betekenis en een filosofie en er is altijd een specifieke reden of gelegenheid om het te dragen. Je kunt batik niet zomaar dragen,” zegt Setiawan.

In deze context is er een specifiek batikontwerp voor zwangere vrouwen, vrouwen die net zijn bevallen, baby’s die leren lopen, bruiloften, uitvaarten en zelfs wanneer iemand is gepromoveerd.

Tijdverandering

Ondanks dat batik al eeuwenlang in Indonesië wordt geproduceerd, staat het nu voor de uitdaging om met de tijd mee te gaan. Alpha Febela Priyatmono, een batikexpert in Solo, zegt dat de kunst van batik in een breder perspectief moet worden begrepen dan alleen textiel.

Ze voegde toe dat sommige moderne ontwerpen een chemische verbinding gebruiken om de was af te breken voordat de stof wordt bedrukt, en deze kunnen niet als batik worden geclassificeerd omdat ze afwijken van het traditionele proces. “Jongeren en het brede publiek moeten batik steunen, maar niet alleen vanuit economisch perspectief, maar ook vanuit artistiek, cultureel en filosofisch perspectief, omdat dat de kracht van batik is,” zegt ze.

“De uitdagingen voor de markt zijn nu behoorlijk ernstig, maar we moeten een manier vinden om eromheen te werken. We lopen vaak prijsverlies op door geïmporteerde textiel, dus we moeten het publiek leren wat echte batik is en hen leren om van echte batikproducten te houden.”

Om het publiek voor te lichten, heeft Priyatmono een reeks programma’s opgezet, waaronder het onderwijzen van jongeren over batik via eenvoudigere en minder complexe motieven. Er is ook een optie die gebruik maakt van milieuvriendelijke was en stof, evenals natuurlijke kleurstoffen om de batik te maken.

Het Kampung Batik Laweyan in Solo, dat sinds 1546 operationeel is, is een van de belangrijkste centra voor batik in de stad. Dit gebied heeft zijn fortuin zien stijgen en dalen, met een piek van honderden batikmakers en verkopers, maar een terugval in de vraag in de jaren ’70 en de COVID-19-pandemie hebben Laweyan zwaar getroffen. Nu echter, zegt Priyatmono, is er een opleving, met ongeveer 40 tot 50 verkopers die zich in het gebied hebben gevestigd.

“Maar er is nog steeds een hoog risico voor de lokale textielmarkt in Indonesië, dus we moeten de industrie nog steeds koesteren en laten groeien,” voegde ze eraan toe.

Setiawan is optimistisch over de toekomst van batik. “Ik ben zeer optimistisch dat de overheid Indonesische batik zal blijven promoten, zodat het ook internationaal goed bekend kan worden. Ik wil dat het een wereldwijde trend wordt,” zegt hij.

Indonesië heeft al lange tijd batikkleding en -producten aan bezoekende hoogwaardigheidsbekleders gegeven. Tijdens de ASEAN-top van vorig jaar werden leiders gefotografeerd terwijl ze president Joko Widodo begroetten in batik. Ook droegen de leiders van de Asia-Pacific Economic Cooperation (APEC) deze kleding tijdens hun bijeenkomst in Indonesië in 2013.

Sommige Indonesische publieke figuren zijn ook bekend als regelmatige batikdragers, zowel thuis als in het buitenland, waaronder de verkozen vice-president en voormalig burgemeester van Solo, Gibran Rakabuming Raka, en de minister van Toerisme, Sandiaga Uno. De Indonesische versie van ‘casual Friday’ ziet ook dat ambtenaren en kantoormedewerkers batik dragen, en het land viert elk jaar op 2 oktober de Nationale Batikdag.

Een nieuwe generatie

Net als in de familie van Setiawan worden batikbedrijven meestal van generatie op generatie doorgegeven, maar jongere generaties in Indonesië missen soms de belangstelling voor het bedrijf, dat arbeidsintensief kan zijn en waarbij de winsten vaak fluctueren. Solo-journalist Syifaul Arifin komt uit een familie van batikverkopers en zegt dat hij, hoewel hij regelmatig batik draagt, niet in het familiebedrijf wil werken. “Mijn vader maakte prachtige sarongs, maar toen ik opgroeide, wilde ik journalist worden in plaats van batik maken,” vertelt hij. “Ik voel me daar nu slecht over. Toen mijn vader stierf, ging al die kennis met hem verloren.”

Setiawan zegt dat de achteruitgang van familiebedrijven al te vaak voorkomt, en dat zijn workshops in Kampung Batik Kauman, een ander van Solo’s batikcentra, een poging zijn om de belangstelling van jongeren voor het ambacht te herleven. In zijn winkel zitten bezoekers uit Solo met gekruiste benen op de vloer rond wasbranders en proberen ze hun eigen batikontwerpen te maken, waarbij ze deze op de witte stof met was tekenen voordat ze in de verf worden gedompeld.

Rizka, een 19-jarige toerist en kunststudent, die zoals veel Indonesiërs met één naam bekend staat, zegt dat ze zich heeft ingeschreven voor de cursus om “iets nieuws te leren”. Om haar heen waren andere lokale en internationale bezoekers die zorgvuldig hun ontwerpen schilderden vanuit de emmers met gesmolten was op de vrijstaande branders rondom de kamer.

Rizka, die aan de universiteit in Surabaya studeert, zegt dat ze geïnteresseerd is in alle Indonesische kunstvormen en dat het belangrijk is om de creatieve geschiedenis van Indonesië te begrijpen. “Batik is zo interessant omdat het kan veranderen met de tijden en actueel kan blijven, hoewel het in Indonesië wordt gezien als een oud ambacht,” zegt ze. “Maar het hangt van ons af om het te onderhouden.”