Waarom wil de DRC de immuniteit van ex-president Kabila voor oorlogsmisdaden opheffen?

Waarom wil de DRC de immuniteit van ex-president Kabila opheffen voor oorlogsmisdaden?

De voormalige leider wordt beschuldigd van samenwerking met de rebellenorganisatie M23, die actief is in het oosten van het land.

Het leger van de Democratische Republiek Congo (DRC) heeft deze week de Senaat gevraagd om de immuniteit van voormalig president Joseph Kabila op te heffen. De opheffing van Kabila’s immuniteit zou de weg vrijmaken voor een rechtszaak wegens “ondersteuning van een rebellenopstand” in de onrustige oostelijke regio van het land, aldus minister van Justitie Constant Mutamba.

Vorige week heeft de regering reisrestricties opgelegd aan Kabila’s familie, wat duidt op een toenemende kloof tussen Kabila, die het land meer dan een decennium leidde tot 2019, en de huidige president Felix Tshisekedi, die dat jaar de leiding overnam.

De spanningen tussen beide leiders hebben ertoe geleid dat Kabila de afgelopen jaren grotendeels in Zuid-Afrika verbleef. Echter, zijn recente terugkeer in het door rebellen gecontroleerde Goma in de oostelijke Kivu-regio van de DRC heeft geleid tot speculaties dat hij zich mogelijk heeft aangesloten bij de gewapende rebellenorganisatie M23.

Zijn terugkeer in de DRC lijkt ook de regering te hebben verontrust, die al maanden in een dodelijk conflict verwikkeld is met de door Rwanda gesteunde M23-groep. Vorige week kondigden de rebellen een staakt-het-vuren aan na bemiddelingsgesprekken in Qatar.

Kambale Musavuli, een onderzoeker bij het Centrum voor Onderzoek naar Congo-Kinshasa, gaf aan dat de stap van de DRC om de ex-leider te vervolgen een positieve ontwikkeling is. “Het voor de rechter brengen van Kabila kan een bepalend moment zijn voor de DRC, niet alleen in de zoektocht naar gerechtigheid voor eerdere misdaden, maar ook in het doorbreken van de cyclus van straffeloosheid die onze leiding sinds de onafhankelijkheid teisterd,” zei hij.

Wat is de achtergrond van Kabila?

Joseph Kabila, 53, is een voormalig militair en was van 2001 tot 2019 de vierde president van de Democratische Republiek Congo. Hoewel zijn termijn in 2016 had moeten eindigen, stelde hij de verkiezingen controversieel uit totdat er grote protesten uitbraken. In de DRC worden presidenten gekozen voor een termijn van vijf jaar en mogen ze slechts twee termijnen dienen. Een nieuwe grondwet, aangenomen in 2006, reset Kabila’s twee-termijnperiode.

Kabila nam de leiding van het land over in 2001 op de leeftijd van slechts 29 jaar, nadat zijn vader, president Laurent Kabila, was vermoord. Volgens de grondwet van het land zijn presidenten, voormalige presidenten en senatoren immuun voor vervolging, tenzij zij “grove wangedragingen” begaan.

De relatie tussen Kabila en president Tshisekedi, een voormalig oppositieleider van de Unie voor Democratie en Sociale Vooruitgang (UDPS), is gespannen. Hoewel de twee mannen in 2019 een ongemakkelijke machtsdelingspact overeenkwamen dat leden van Kabila’s Volkspartij voor Heropbouw en Democratie (PPRD) in de nieuwe regering toestond, kwamen ze in conflict over wie welke functionarissen kon aanstellen. Hun alliantie viel een jaar later, in 2020, uiteen.

De spanningen rondom de M23-rebellie, die in 2012 begon, namen ook toe. Kabila heeft Tshisekedi beschuldigd van het niet tactvol aanpakken van de situatie, en klaagde dat de president afhankelijk was van externe bemiddeling in plaats van directe dialoog met de rebellen.

In een recent opiniestuk in South Africa’s Sunday Times schreef Kabila dat de DRC “dicht bij imploderen is als gevolg van de burgeroorlog” onder Tshisekedi. Hij beschuldigde de president ook van pogingen om aan de macht te blijven, verwijzend naar Tshisekedi’s plannen om een grondwetswijziging te pushen. Tshisekedi zei in 2023 dat zijn regering de grondwet zou herzien en de kwestie van termijnlimieten “aan het volk zou laten beslissen”, zonder verder uit te wijden.

Kabila heeft gesprekken gevoerd met oppositieleiders, waaronder Moise Katumbi, leider van de partij Samen voor de Republiek, hoewel het onduidelijk is wat er besproken is. Waarnemers zeggen dat Kabila zich mogelijk positioneert als een hoofdonderhandelaar tussen M23 en Kinshasa, maar hij heeft deze claim niet publiekelijk gedaan.

Voor zijn deel beschuldigt Tshisekedi Kabila van het ondermijnen van zijn regering en beschuldigt hem van het steunen van M23, met verwijzingen naar zijn nauwe banden met de voormalige verkiezingsvoorzitter die rebel-leider werd, Corneille Nangaa.

Nangaa, die in 2023 zijn alliantie met de rebellen verklaarde, was van 2015 tot 2021 hoofd van de nationale verkiezingscommissie en hield toezicht op de omstreden verkiezingen van 2018 die Tshisekedi in functie brachten. De twee kwamen later in conflict over de uitvoering van de verkiezingen, wat leidde tot kritiek van Nangaa op Tshisekedi en uiteindelijk zijn toetreding tot een rebellenorganisatie.

Op 20 april schorste de DRC-regering Kabila’s partij, PPRD, en gaf opdracht om zijn bezittingen in beslag te nemen wegens beschuldigingen van steun aan M23. Het is nog onduidelijk of deze bezittingen inmiddels onder controle van de staat zijn.

Waarom zoekt de DRC-regering naar de opheffing van Kabila’s immuniteit?

Minister van Justitie Constant Mutamba vertelde verslaggevers dat de staat bewijs heeft verzameld dat Kabila implicaties heeft in “oorlogsmisdaden, misdaden tegen de menselijkheid en massacres van vredelievende burgers en militairen” in het oosten van het land. Hij gaf geen specifieke details over deze misdaden.

Grote delen van de oostelijke regio staan momenteel onder controle van de M23-groep, die controle over mineralenrijkdommen nastreeft en ambities heeft om de macht in Kinshasa over te nemen. De Verenigde Naties en de Verenigde Staten beweren dat de groep wordt gesteund door het naburige Rwanda.

In dit verband wordt Kabila beschuldigd van “verraad, oorlogsmisdaden, misdaden tegen de menselijkheid en deelname aan een opstandige beweging”, aldus de minister van Justitie.

Het is onduidelijk wanneer de Senaat het verzoek van het leger zal goedkeuren of wanneer een rechtszaak zou kunnen beginnen.

Wat is M23 en wat wil het?

De gewapende groep M23 is de meest prominente van meer dan 100 gewapende groepen die strijden om controle over de triljoenen dollars aan mineralenrijkdom in het oosten van de DRC, die cruciaal zijn voor de productie van veel van de wereldtechnologie.

Volgens VN-experts en de VS worden M23-rebellen ondersteund door ongeveer 4.000 soldaten uit het naburige Rwanda. President Paul Kagame van Rwanda heeft niet expliciet ontkend de groep te steunen. In februari vertelde hij een CNN-verslaggever dat hij “niet wist” of Rwandese troepen op de grond in de DRC waren.

De groep, die voor het grootste deel uit Tutsi-strijders bestaat, zegt dat zij de Congolese Tutsi’s van Rwandese afkomst wil beschermen tegen discriminatie en de DRC wil transformeren van een falende staat naar een moderne. Critici beweren echter dat dit een voorwendsel is voor Rwandese betrokkenheid.

Veel leden van M23 waren inderdaad voormalige etnische Tutsi-rebellen die na de Congolese Oorlogen (1996-2003) in het DRC-leger werden opgenomen, maar later defecteerden wegens discriminatie en gebroken vredesakkoorden.

Die oorlogen hadden hun oorsprong in de Rwandese genocide van de minderheid Tutsi’s en gematigde Hutu’s in 1994. Duizenden genocidaires vluchtten de grens over naar vluchtelingenkampen in de DRC na de val van de Hutu-regering, en vanuit daar lanceerden zij aanvallen op Rwanda. Dit conflict leidde tot gevechten in een al onstabiele DRC.

De regering van president Kagame beschuldigt ondertussen de DRC ervan overgebleven Hutu-troepen te rekruteren in de vorm van de Democratische Krachten voor de Bevrijding van Rwanda (FDLR), die samen met het Congolese leger vecht.

In een eerdere opstand in 2012 veroverde M23 kort Goma, een strategisch regionaal knooppunt, maar trok zich terug na internationale druk. Sinds januari heeft de groep, die analisten zeggen deze keer politieke macht ambieert, Goma en Bukavu, een stad van 1,3 miljoen mensen, opnieuw veroverd. Bij de gevechten in Goma in januari werden minstens 3.000 mensen gedood en duizenden ontheemd.

Wat gebeurt er nu met Kabila?

Kabila heeft niet gereageerd op de recente beschuldigingen van de DRC-regering of op de stappen om hem te vervolgen. Zijn aanhangers hebben deze stappen echter bekritiseerd. Ferdinand Kambere, een senior lid van Kabila’s PPRD, noemde de acties van Kinshasa een “onophoudelijke vervolging” van de voormalige president.

“Voor ons zijn deze fouten die degenen in de macht blijven maken tegen de voormalige president, in de veronderstelling dat ze hem vernederen of intimideren, in feite een teken dat het regime zijn einde nadert. Ze hebben niets meer om tegen Kabila te gebruiken,” vertelde Kambere aan het persagentschap.

Echter, sommigen beweren dat de stap noodzakelijk is voor gerechtigheid. Musavuli, de onderzoeker, zei dat Kabila’s vermeende verschijning in Goma niet als toeval moet worden gezien, maar eerder aangeeft dat hij mogelijk allianties aan het smeden is of Kinshasa uitdaagt. Kabila en anderen die implicaties hebben in misdaden zouden voor de rechter moeten komen, zei hij.

“Zijn regime is diep betrokken bij het mogelijk maken van gewapende groepen, vooral in het oosten. Veel van deze misdaden vonden plaats onder zijn toezicht, zo niet met zijn directe medeplichtigheid, dan zeker met zijn strategische stilzwijgen. De mensen willen een transparant en geloofwaardig gerechtelijk proces, dat niet slechts één individu als zondebok aanwijst, maar de bredere netwerken van macht blootlegt, zowel nationaal als internationaal, die hebben geprofiteerd van het lijden van het Congolese volk,” voegde hij eraan toe.

Ondertussen vormt zich een oppositiealliantie tegen president Tshisekedi. Op donderdag gaven oppositieleiders Moise Katumbi, Martin Fayulu en Delly Sesanga, samen met Kabila, een gezamenlijke oproep tot nationale dialoog in wat eruitzag als een verenigd front.

In een verklaring betwijfelden zij de kracht van de door Qatar geleide staakt-het-vuren-overeenkomst en pleitten in plaats daarvan voor een terugkeer naar Congolese bemiddelingsmechanismen, waaronder een geleid door de leiders van de katholieke kerk van het land, om de “oorzaak van de crisis” aan te pakken, waaronder “slechte governance”.