De diepgewortelde crisis in Noord-Macedonië

Werknemers bereiden graven voor op de begraafplaats na een brand in de Pulse-nachtclub die heeft geleid tot tientallen doden, in de stad Kocani, Noord-Macedonië op 19 maart 2025.

Op 16 maart heeft een brand een geïmproviseerde nachtclub binnen een verlaten tapijtfabriek in Kocani, Noord-Macedonië, verwoest, waarbij 59 jonge mensen omkwamen en meer dan 150 gewonden vielen. In Kocani, een stad met minder dan 25.000 inwoners, is het verlies enorm – een groot deel van de jeugd is in de brand omgekomen. Net als in veel andere steden in Noord-Macedonië was het gebied al verzwakt door migratie. Voor de jongeren die zijn gebleven, was de brand een verwoestende herinnering aan de afnemende mogelijkheden voor een leven thuis.

De tragedie leidde tot nationale rouw en verontwaardiging. Studenten organiseerden protesten en herdenkingen, waarbij ze kaarsen aansteken en borden vasthouden met teksten als: “In oorlog sterven er niet zoveel mensen als in deze goedkope, rotte vrede” en “Of we migreren, of we branden levend.”

Deze boodschappen spreken tot iets diepers dan dit enkele voorval – ze weerspiegelen een wijdverspreid ongenoegen dat al jaren aan het opbouwen is. Tragedies in Noord-Macedonië zijn frequent, systemisch en onvermijdelijk – het resultaat van een bestuur dat de belangen van de machtigen boven de veiligheid en het welzijn van de algemene bevolking plaatst.

Het is eenvoudig om dit gebrekkige bestuur de schuld te geven van een corrupte lokale elite, maar wat er in Noord-Macedonië en andere Balkanlanden gebeurt, gaat veel verder dan dat.

Corruptie en afhankelijkheid

De term “corruptie” wordt vaak gebruikt om politieke en economische disfunctie in de Balkan te beschrijven, maar vaker dan niet verdoezelt het meer dan het verklaart. Corruptie, in de ogen van de Europese Unie – de dominante macht in de Balkan – wordt vaak gepresenteerd als een regionale pathologie, in plaats van als een structurele toestand.

Toch is het niet alleen diep verankerd in Macedonische instellingen, maar ook in de relatie van Noord-Macedonië met de EU. Decennia lang heeft de EU beloofd dat het toetredingsproces de landen in de Balkan zou moderniseren – met democratie, rechtsstaat en economische kansen. In werkelijkheid blijven kandidaatlanden echter gevangen in een permanente overgangsfase: Nooit “klaar” voor lidmaatschap, maar steeds meer onderworpen aan externe invloeden.

Op deze manier, in plaats van veerkrachtige democratieën op te bouwen, vergroot het EU-toetredingsproces de invloed van meegaande elites, voedt het de uitbreiding van cliëntelistische netwerken en sluit het Balkanregeringen op in overeenstemming met de belangen en beleidslijnen van de EU.

In plaatsen zoals Kocani zijn deze dynamieken meer dan duidelijk. Ondanks dat de EU miljoenen heeft geïnvesteerd in programma’s zoals het Instrument voor Voorafgaande Hulp voor Plattelandsontwikkeling (IPARD), blijven kleine steden en plattelandsgebieden in Noord-Macedonië economisch stagneren, met weinig kansen voor jongeren.

Deze fondsen stimuleren de lokale economieën niet. In plaats daarvan worden ze afgetapt door lokale machtsnetwerken die politieke controle over plattelandsgebieden en bepaalde sectoren van de economie behouden.

EU-fondsen belanden ook vaak bij bedrijven, adviesbureaus, internationale organisaties en NGO’s met banden naar Brussel. Deze actoren beïnvloeden de financieringsprioriteiten om hun eigen belangen te dienen, waardoor de afhankelijkheid toeneemt in plaats van lokale ontwikkeling te bevorderen.

Het gebrek aan ontwikkeling en economische kansen heeft geleid tot massale emigratie die desastreuze gevolgen heeft gehad voor verschillende publieke domeinen en economische sectoren. Dit is ook zichtbaar in Kocani. Toen de tragedie zich voordeed, konden lokale ziekenhuizen de grote toestroom van gewonden niet aan en moesten tientallen slachtoffers naar buurlanden worden vervoerd voor noodbehandeling.

Dat is een directe consequentie van jarenlange uitstroom van arbeid die werd gestimuleerd door ontwikkelde EU-lidstaten, wat een vorm van extractivisme vormt. Een aanzienlijk aantal zorgprofessionals heeft het land verlaten voor betere kansen in het Westen. We zijn nu op een punt aangekomen waarop wervingsbureaus medische en verpleegkundige studenten targeten, en hen zelfs banen in ziekenhuizen in West-Europa aanbieden voordat ze hun opleiding hebben afgerond – betaald met het geld van Macedonische belastingbetalers.

Als gevolg hiervan hebben ziekenhuizen in steden zoals Kocani en zelfs in de hoofdstad, Skopje, te maken met ernstige personeelstekorten. Het personeel dat overblijft, is overbelast, wat leidt tot een daling van de zorgkwaliteit en een verminderde capaciteit om noodgevallen te behandelen.

Deze exodus van werknemers ondermijnt niet alleen de gezondheidszorg, maar verergert ook tekorten in andere kritieke sectoren zoals de bouw en de landbouw, verzwakt de economie, verstikt innovatie en creëert een cyclus van achteruitgang die moeilijk te doorbreken is.

Extractivisme en controle

Elders in de Balkan zijn de extractivistische beleidsmaatregelen van de EU nog duidelijker. In 2024 nam de EU de Critical Raw Materials Act (CRMA) aan, die bedoeld is om de onafhankelijkheid van de blok voor toeleveringsketens van essentiële mineralen te waarborgen. Onder dit kader richt Brussel zijn blik op de Balkan als een belangrijke leverancier voor de zogenaamde “groene transitie”.

Lithium en koper, onder andere mineralen die essentieel worden geacht voor EU-industrieën, worden in de Balkan onderzocht, wat de rol van de regio als een zone voor hulpbronextractie versterkt.

In de Jadar-vallei in Servië bedreigt het controversiële lithiumproject van Rio Tinto – gesteund door de EU en de Servische president Aleksandar Vučić – ecosystemen, verplaatst het gemeenschappen en vervuilt het vitale waterbronnen. Het project heeft te maken gehad met enorme publieke tegenstand, wat heeft geleid tot landelijke protesten en het is een krachtig symbool geworden van verzet tegen extractivisme en de compliciteit van de overheid.

Een ander geval is een voorgesteld lithiumproject in de Lopare-regio in Bosnië, geleid door het Zwitserse bedrijf Arcore AG en gesteund door Milorad Dodik, de president van de entiteit Republika Srpska, waar het zich bevindt, dat ook sterke weerstand heeft opgewekt vanwege soortgelijke milieuproblemen. Deze projecten, die worden gepresenteerd als duurzame ontwikkeling, weerspiegelen koloniale extractiepraktijken: Winsten vloeien naar buitenlandse investeerders, terwijl lokale gemeenschappen de milieu- en sociale kosten dragen.

De steun voor deze projecten door lokale ambtenaren heeft geleid tot frustratie in de regio, omdat mensen zich steeds verder vervreemd voelen van het politieke proces. In Servië explodeerde deze frustratie na het dodelijke instorten van het station van Novi Sad, waarbij 16 mensen omkwamen. Het voorval leidde tot een van de grootste protesten in de geschiedenis van het land, geleid door studenten die verantwoording eisten en een einde aan het slecht bestuur.

Hoewel de EU zich uitdrukkelijk heeft uitgesproken ter ondersteuning van soortgelijke antigouvernementele protesten elders, zoals in Georgië in 2024, is het opmerkelijk stil gebleven over de protesten in Servië. Dit kan te maken hebben met het feit dat deze demonstraties gericht zijn tegen politieke elites met repressieve neigingen die profiteren van EU-financiering en EU-interesses dienen.

De protesten in Servië onthulden een andere gevaarlijke dynamiek: Lokale politie die wordt ondersteund door de EU richt zich tegen de lokale bevolking. Op 15 maart beweerden Servische demonstranten dat de autoriteiten een geluidskanon gebruikten om een 15 minuten durende stilte ter nagedachtenis aan de slachtoffers van Novi Sad in Belgrado te verstoren. Lokale media meldden dat soortgelijke apparaten eerder werden vermoedelijk gebruikt tegen asielzoekers tijdens gedwongen ontruimingen.

De Servische politie, net als de veiligheidsdiensten van andere Balkanlanden, is ondersteund, getraind en voorzien van miljoenen euro’s aan surveillance- en ander politietechnologie door de EU om migratiestromen naar de EU-grenzen te beheersen. Zowel lokale als EU-politiekrachten zijn herhaaldelijk betrokken geweest bij gewelddadige terugdringen en illegale detenties van asielzoekers. Het is slechts een kwestie van tijd voordat technologieën en praktijken die voor migranten zijn bedoeld, worden ingezet tegen burgers die protesteren tegen hun regeringen.

Een sombere toekomst

De convergentie van extractie, repressie en militarisering van de grenzen in de Balkan is geen ongeluk. Het is de logische uitkomst van een EU-integratiemodel dat is ontworpen om Europese kapitaal en geopolitieke belangen boven het leven en de toekomst van de mensen in de regio te stellen – mensen die het grotendeels als vervangbaar beschouwt.

En wat zich ontvouwt, moet worden erkend voor wat het is: Geen bijproduct van langzame hervormingen, maar van een systeem van imperiale governance. Het doel is niet om veerkrachtige, autonome democratieën in de Balkan op te bouwen. In plaats daarvan is het bedoeld om meegaande staten te creëren die gemakkelijk kunnen worden gedwongen om de politieke en economische belangen van de EU te dienen.

Jonge mensen in de hele regio zijn zich steeds meer bewust van deze realiteit. Velen zien de EU niet langer als een oplossing voor hun problemen, maar als een deel van het probleem zelf. Hoewel de afnemende steun voor EU-toetreding vaak verkeerd wordt geïnterpreteerd als een heropleving van nationalisme of rechtse euroscepsis, is het antwoord in feite veel eenvoudiger: Voor velen weerspiegelt het de groeiende erkenning dat EU-integratie niet heeft geleverd wat beloofd was: veiligheid, waardigheid of welvaart. In plaats daarvan heeft het enkel de onderwerping verdiept.

De brand in de nachtclub in Kocani was niet alleen een verschrikkelijke tragedie – het was het onvermijdelijke resultaat van een systeem dat de mensen van Noord-Macedonië al lang heeft verlaten.