Berlijnse Conferentie: Hoe Europa Afrika 140 Jaar Geleden Verdeelde

Uitleg over de Berlijnse Conferentie van 1884-1885

Deze maand markeert 140 jaar sinds westerse machten de Afrikanen aan de kant zetten en het ‘eigendom’ van het continent onder elkaar verdeelden. Het was het einde van de 19e eeuw toen Europese landen Afrika begonnen te beschouwen als een permanente bron voor hun groeiende industrieën. Meer dan de langdurige handel tussen de twee continenten, wilden de Europeanen directe controle over de natuurlijke hulpbronnen van Afrika. Ze streefden er ook naar om Afrika te “ontwikkelen en te beschaven”, volgens documenten uit die tijd.

Zo begon de chaotische “Wedloop om Afrika”, zoals het later werd genoemd. Groot-Brittannië, Portugal, Frankrijk, Duitsland en koning Leopold II van België begonnen verkenners te sturen om handels- en soevereiniteitsovereenkomsten met lokale leiders te sluiten, vlaggen te planten en enorme stukken grond te claimen, rijk aan hulpbronnen zoals palmolie en rubber.

In Europa ontstonden er snel ruzies over wie wat “bezit” had. De Fransen kwamen bijvoorbeeld in conflict met Groot-Brittannië over verschillende West-Afrikaanse gebieden, en weer met koning Leopold over Centraal-Afrikaanse regio’s. Om een algehele conflict tussen rivaliserende Europese naties te voorkomen, stemden alle betrokkenen in met een bijeenkomst in Berlijn, Duitsland, in 1884-1885 om gemeenschappelijke voorwaarden vast te stellen en het kolonisatieproces te beheersen. Geen enkele Afrikaanse natie werd uitgenodigd of vertegenwoordigd.

Wat was het doel van de Berlijnse Conferentie?

In november 1884 nam de Duitse kanselier Otto von Bismarck de verantwoordelijkheid op zich om de conferentie in Berlijn te organiseren in de Rijkskanselarij, zijn officiële residentie. Franse functionarissen hadden zich maandenlang zorgen gemaakt over de winsten van Groot-Brittannië, vooral over de controle over Egypte en de transportroute van het Suezkanaal. Duitsland maakte zich ook zorgen over conflicterende gebieden met de Britten, zoals Kameroen.

De gesprekken onder leiding van Bismarck duurden van 15 november 1884 tot 26 februari 1885. Op de agenda stond de duidelijke afbakening en overeenstemming over wie welk gebied bezat. Regio’s van belastingvrije handel en vrije navigatie, met name in de Congo en Niger, moesten ook worden verduidelijkt.

Wie waren er aanwezig?

Bij de vergadering waren ambassadeurs en diplomaten van 14 landen aanwezig. Vier van hen – Frankrijk, Duitsland, Groot-Brittannië en Portugal – controleerden al het meeste Afrikaanse grondgebied en waren daarmee de belangrijkste belanghebbenden. Koning Leopold van België stuurde ook gezanten om erkenning te verkrijgen voor de “Internationale Congo Vereniging”, een vereniging die was opgericht om zijn persoonlijke controle over het Congobekken vast te stellen. Geen enkele Afrikaanse leider was aanwezig. Een verzoek van de Sultan van Zanzibar om deel te nemen werd afgewezen.

LEZEN Amsterdam Museum Eert Vrouwen en Hun Bijdragen aan de Geschiedenis van de Stad

Naast deze vier landen waren er nog negen andere landen aanwezig, waarvan de meeste de conferentie verlieten zonder enig grondgebied. Deze landen waren:

Oostenrijk-Hongarije
Denemarken
Rusland
Italië
Zweden-Noorwegen
Spanje
Nederland
Ottomaanse Rijk (Turkije)
Verenigde Staten van Amerika (VS)

Wat was het resultaat?

Na drie maanden van onderhandelingen ondertekenden de Europese leiders een Algemeen Act van 38 clausules die de verdeling van Afrika legaliseerde en bezegelde. De VS ondertekende het verdrag niet omdat de binnenlandse politiek op dat moment een anti-imperialistische wending nam.

De koloniserende naties stelden een onregelmatig patchwork van nieuwe Afrikaanse koloniën samen, die werden opgelegd aan bestaande “inheemse” naties. Veel van de grenzen die we vandaag de dag herkennen, zouden echter pas later bij bilaterale evenementen worden vastgesteld, na de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) toen de Ottomaanse en Duitse rijken vielen en hun grondgebieden verloren.

Daarnaast internationaliseerde de Algemene Act de vrije handel in de Congo en Niger. Het erkende ook de Internationale Congo Vereniging van koning Leopold, wat controversieel was omdat sommigen de status van privébezit in twijfel trokken. Leopold beweerde echter humanitaire werkzaamheden te verrichten. Gebieden die onder Leopold vielen, bekend als de Congo Vrijstaat, zouden lijden onder enkele van de ergste wreedheden van de kolonisatie, met honderdduizenden die doodwerkten op rubberplantages of gestraft werden met amputaties.

Ten slotte verplichtte de Act alle partijen om de “inheemse stammen … hun moreel en materieel welzijn” te beschermen, evenals om de slavenhandel verder te onderdrukken, die officieel in 1807/1808 was afgeschaft, maar nog steeds illegaal voortduurde. Ook werd gesteld dat alleen het planten van vlaggen op nieuw verworven grond niet voldoende zou zijn voor eigendom, maar dat “effectieve bezetting” betekende dat er succesvolle administratieve koloniën in de regio’s moesten worden gevestigd.

LEZEN Jacob Kiplimo uit Uganda verbreekt wereldrecord op de halve marathon

Welke gebieden werden ‘verworven’?

De westerse “eigendom” van Afrikaanse gebieden werd niet definitief vastgesteld tijdens de conferentie, maar na verschillende daaropvolgende bilaterale evenementen. Liberia was het enige land dat niet werd verdeeld omdat het onafhankelijk was geworden van de VS. Ethiopië werd kortstondig aangevallen door Italië, maar weerstond de kolonisatie grotendeels. Na de val van de Duitse en Ottomaanse rijken na de Eerste Wereldoorlog zou een kaart dichter bij wat we nu kennen als Afrika ontstaan.

Deze lijst toont welke koloniale heersers het continent in het begin van de 20e eeuw claimden:

Frankrijk: Frans West-Afrika (Senegal), Frans Soedan (Mali), Opper-Volta (Burkina Faso), Mauritanië, Federatie van Frans Equatoriaal-Afrika (Gabon, Republiek Congo, Tsjaad, Centraal-Afrikaanse Republiek), Frans Oost-Afrika (Djibouti), Frans Guinee, Ivoorkust, Dahomey (Benin), Niger, Tunesië, Algerije, Marokko, Libië
Groot-Brittannië: Kaapkolonie (Zuid-Afrika), Rhodesië (Zimbabwe), Protectoraat Bechuanaland (Botswana), Brits Oost-Afrika (Kenia), Noord-Rhodesië (Zambia), Nyasaland (Malawi), Koninklijke Niger Company Gebieden (Nigeria), Goudkust (Ghana), Anglo-Egyptisch Soedan (Soedan), Egypte, Brits Somaliland (Somaliland)
Portugal: Portugees Oost-Afrika (Mozambique), Angola, Portugees Guinee (Guinee-Bissau), Kaapverdië
Duitsland: Duits Zuidwest-Afrika (Namibië), Duits Oost-Afrika (Tanzania, Rwanda, Burundi), Duits Kamerun (Kameroen), Togoland (Togo)
België: Congo Vrijstaat (Democratische Republiek Congo)
Italië: Italiaans Somaliland (Somalië), Eritrea
Spanje: Equatoriaal Guinee (Rio Muni)

Wat veranderde de conferentie?

Historici wijzen erop dat, in tegenstelling tot wat vaak wordt geloofd, de Berlijnse Conferentie niet het kolonisatieproces op gang bracht; in plaats daarvan versnelde het dit proces. Terwijl slechts ongeveer 20 procent van Afrika – voornamelijk de kustgebieden – al was geëist door Europese machten vóór de conferentie, was tegen 1890, vijf jaar na de conferentie, ongeveer 90 procent van het Afrikaanse grondgebied gekoloniseerd, inclusief inlandse landen.

Kolonialisten negeerden grotendeels eerdere allianties en groepeerden volkeren van verschillende culturen en talen samen, zelfs groepen die nooit vriendelijk tegenover elkaar stonden. Maar er zijn ook onderzoekers, zoals Jack Paine, die zeggen dat de conferentie zelf weinig gevolgen had: Sommige Afrikaanse landen waren al eerder in eerdere expedities in kaart gebracht, en veel van de grenzen die we nu herkennen zouden pas veel later worden geformaliseerd.

LEZEN US Verkiezingen: Hoe hebben de zeven swingstaten in het verleden gestemd?

“De reden dat de conferentie in de eerste plaats bijeenkwam, was omdat Europeanen al een ‘wedloop’ naar Afrikaans grondgebied hadden geïnitieerd,” voegde hij toe. “Het is moeilijk om veel waarde te hechten aan het standaardidee dat de Berlijnse Conferentie een belangrijke gebeurtenis was in de Europese verdeling van Afrika.”

Paine en veel andere politieke wetenschappers zijn het er echter over eens dat kolonisatie de toekomst van het continent op manieren heeft bepaald die vandaag de dag nog steeds diepgaande geopolitieke effecten hebben. Hulpbronnen werden geroofd; cultuur en verzet werden onderdrukt.

Zelfs nadat Afrikaanse leiders met succes voor onafhankelijkheid hadden gestreden en de meeste landen tussen de jaren ’50 en ’70 bevrijd werden, was het moeilijk om vrije naties op te bouwen vanwege de schade door de kolonisatie. Vanwege het kolonialisme “had Afrika een erfenis van politieke fragmentatie verworven die noch kon worden geëlimineerd, noch bevredigend kon functioneren”, schreven onderzoekers Jan Nijman, Peter Muller en Harm de Blij in hun boek Realms, Regions, and Concepts uit 1997.

Na de onafhankelijkheid braken er burgeroorlogen uit over het continent, wat in veel gevallen leidde tot de machtsovername door legers, bijvoorbeeld in Nigeria en Ghana. Politieke theoretici koppelen dit aan het feit dat de meeste groepen voor het eerst gedwongen werden om samen te werken, wat conflicten veroorzaakte.

Tegelijkertijd zouden militaire regeringen jarenlang over veel landen blijven heersen, wat de politieke en economische ontwikkeling op manieren vertraagde die vandaag de dag nog steeds zichtbaar zijn. Voormalige koloniën zoals Mali en Burkina Faso, beide geleid door het leger, zijn nu tegen Frankrijk gekeerd vanwege vermeende politieke inmenging die zij beschouwen als een voorbeeld van neokolonialisme.

In een beroemde uitspraak verwoordde Julius Nyerere, de voormalige president van Tanzania, wat onderzoekers overeenkomen als de huidige staat van Afrika: “We hebben kunstmatige ‘naties’ die zijn uitgesneden tijdens de Berlijnse Conferentie in 1884, en vandaag de dag worstelen we om deze naties te bouwen tot stabiele eenheden van menselijke samenleving … We lopen het risico het meest gebalkaniseerde continent ter wereld te worden.”