Waarom een overeenkomst met China heeft geleid tot een conflict tussen de Cookeilanden en Nieuw-Zeeland

Nieuw-Zeeland beïnvloedt doorgaans het bestuur van de Cookeilanden via een overeenkomst voor vrije associatie. Premier Mark Brown van de Cookeilanden bezoekt deze week Beijing om een strategische partnerschapsovereenkomst te ondertekenen met de op één na grootste economie ter wereld. Dit is de laatste aanwijzing van de groeiende invloed van China in de regio van de Stille Oceaan.

De voorgestelde overeenkomst heeft de decennialange banden tussen de Cookeilanden en Nieuw-Zeeland onder druk gezet, terwijl deze buren in 2025 zestig jaar vrije associatie vieren. Deze overeenkomst heeft Nieuw-Zeeland lange tijd invloed gegeven op de Cookeilanden, vooral op het gebied van buitenlands beleid.

Met oplopende spanningen, leggen we uit waar de voorgestelde deal tussen China en de Cookeilanden over gaat, waarom Nieuw-Zeeland zich zorgen maakt en wat dit betekent voor de regio.

Wat houdt de deal tussen de Cookeilanden en China in?

Brown is van plan om tijdens zijn bezoek van 10 tot 14 februari een gezamenlijke actieplan voor een uitgebreide strategische partnerschap met China te ondertekenen. Hoewel hij niet in detail op het plan is ingegaan, heeft hij gezegd dat het partnerschap economische kansen zou uitbreiden “terwijl we onze soevereiniteit en nationale belangen vooropstellen”. Hij voegde eraan toe dat details “tijdens zijn reis zullen worden overeengekomen”, wat het eerste bezoek van een Cookeilands leider aan China in tien jaar markeert.

De deal zal naar verwachting draaien om handelscoöperatie, klimaat, toerisme en infrastructuur. Brown heeft benadrukt dat de deal geen veiligheids- of defensiezaken omvat.

De Verenigde Staten en hun bondgenoten in de regio, waaronder Australië en Nieuw-Zeeland, hebben zich echter zorgen gemaakt over de groeiende invloed van China in de Stille Oceaan, vooral sinds Beijing in 2022 een veiligheidsakkoord met de Salomonseilanden ondertekende. Dit akkoord staat een Chinese politieaanwezigheid op de eilanden toe, vermoedelijk voor de training van de Royal Solomon Islands Police Force, het dichtst dat het land bij een leger komt.

Heeft China al een aanwezigheid op de Cookeilanden?

China is een belangrijke economische partner voor de Cookeilanden. Volgens de database van het in Sydney gevestigde Lowy Institute heeft de Cookeilanden tussen 2008 en 2022 $517 miljoen aan buitenlandse hulp ontvangen. Nieuw-Zeeland is de grootste bijdrager met $219 miljoen, terwijl China met $112 miljoen de op één na grootste bron van buitenlandse hulp voor het land is – meer dan het dubbele van Australië’s bijdrage. De VS heeft in deze 14 jaar slechts $95.000 bijgedragen aan de Cookeilanden.

In het verleden hebben China en Nieuw-Zeeland samengewerkt om de Cookeilanden te helpen bij de ontwikkeling van een groot watervoorzieningsproject via een driedelige overeenkomst – de eerste overeenkomst die Beijing ooit heeft gesloten. Chinese financiële hulp, samen met steun van Australië en Nieuw-Zeeland, hielp de Cookeilanden het Pacific Islands Forum Leaders’ Meeting in 2023 te organiseren, volgens het ministerie van Buitenlandse Zaken en Immigratie van de Cookeilanden.

In september vorig jaar hebben China en de Salomonseilanden afgesproken om andere projecten te verkennen, waaronder de ontwikkeling van een multifunctionele transporthub in de Noordelijke Cookeilanden.

Zijn de Cookeilanden werkelijk autonoom van Nieuw-Zeeland?

De Cookeilanden, een groep van 15 eilanden en atollen in de Zuidelijke Stille Oceaan, werden in 1888 een Britse protectoraat. Nieuw-Zeeland annexeerde de regio in 1901 ondanks lokale tegenstand en bleef tot 1965 in controle, toen de Cookeilanden de status van zelfbestuur bereikten en een “vrije associatie” overeenkomst met Wellington aangingen.

Deze regeling stelt de Cookeilanden in staat om hun binnenlandse en internationale aangelegenheden te beheren, terwijl ze op Nieuw-Zeeland vertrouwen voor financiële hulp en defensie. Burgers van de Cookeilanden hebben Nieuw-Zeelandse paspoorten en zijn automatisch Nieuw-Zeelandse staatsburgers. Daarnaast wonen bijna 100.000 mensen die zich identificeren als Cookeilands Maori in Nieuw-Zeeland.

Hoewel de Cookeilanden technisch vrij zijn om internationale overeenkomsten aan te gaan, bevat de “vrije associatie” overeenkomst met Nieuw-Zeeland bepalingen voor regelmatige consultaties over buitenlands beleid, vooral op het gebied van veiligheids- en strategische zaken.

Volgens het ministerie van Buitenlandse Zaken en Handel van Nieuw-Zeeland heeft Wellington een constitutionele verplichting om te reageren op verzoeken om hulp bij buitenlandse zaken, rampen en defensie.

Een woordvoerder van het ministerie van Buitenlandse Zaken van Nieuw-Zeeland zei dat het verwachtte dat de regering van de Cookeilanden Wellington volledig zou raadplegen over belangrijke overeenkomsten die ze van plan zijn aan te gaan en die “grote strategische en veiligheidsimplicaties” kunnen hebben.

Zijn de spanningen tussen Nieuw-Zeeland en de Cookeilanden plotseling geëxplodeerd?

Nee, ze waren al aan het opbouwen. Met een bevolking van 15.000 hebben de Cookeilanden in december 2024 een voorstel geïntroduceerd om een eigen paspoortensysteem op te zetten, hoewel Brown zei dat het meer bedoeld was om hun burgers als Cookeilanders te identificeren en “niet als reisdocument of iets dergelijks gebruikt zou worden”.

Echter, Nieuw-Zeeland verzette zich sterk tegen deze stap, met de waarschuwing dat het zou kunnen leiden tot volledige onafhankelijkheid en het verlies van automatische Nieuw-Zeelandse staatsburgerschap voor Cookeilanders. Het voorstel werd uiteindelijk ingetrokken onder druk van het publiek en de overheid.

“Nieuw-Zeeland heeft zijn tanden laten zien,” vertelde Brown aan lokale media en gaf aan dat het “bereid was om Cookeilanders te straffen” vanwege het paspoortvoorstel. “Het paspoort moet van tafel. We zullen naar andere manieren kijken om onze eigen nationaliteit als Cookeilanders te erkennen,” voegde hij eraan toe.

Hoe heeft Nieuw-Zeeland gereageerd op de deal met China?

Nieuw-Zeeland heeft zorgen geuit over het gebrek aan transparantie dat zou hebben geheerst rondom de overeenkomst van de Cookeilanden met China, en stelt dat dergelijke belangrijke internationale deals vooraf besproken zouden moeten worden.

Nadat Brown zijn reis aankondigde, zei Winston Peters, de vice-premier van Nieuw-Zeeland, tegen de radiozender Newstalk ZB: “[Dit] heeft zowel de mensen van de Cookeilanden als ons verrast.” Hoewel Brown volhardt dat de overeenkomst puur economisch is, beschouwt Nieuw-Zeeland het als een belediging van de diplomatieke regeling tussen de twee landen.

“Allereerst een eis voor een apart paspoort, zo te zeggen, wat dramatisch zou zijn voor onze constitutionele regelingen, en ook het aanstaande bezoek aan China,” zei Peters, die ook de minister van Buitenlandse Zaken van Nieuw-Zeeland is, in een gesprek met Newstalk ZB.

Is Nieuw-Zeeland in andere spanningen in de regio verwikkeld?

Ja, dat is het. Vorige maand zeiden Nieuw-Zeelandse ambtenaren dat ze alle ontwikkelingshulp aan Kiribati heroverwegen na de abrupte annulering van een geplande bijeenkomst tussen de Nieuw-Zeelandse minister van Buitenlandse Zaken Winston Peters en de Kiribati-president Taneti Maamau.

Nieuw-Zeeland droeg tussen 2021 en 2024 $58 miljoen bij aan ontwikkelingshulp aan Kiribati, volgens officiële cijfers. “Het gebrek aan contact op politiek niveau maakt het zeer moeilijk voor ons om gezamenlijke prioriteiten voor ons ontwikkelingsprogramma overeen te komen en ervoor te zorgen dat het goed is gericht en waarde voor het geld oplevert,” aldus een verklaring van Peters’ kantoor. Nieuw-Zeeland zal als gevolg hiervan alle ontwikkelingssamenwerking met Kiribati herzien.

Peters zei dat hij een week voor de geplande bijeenkomst te horen had gekregen dat Maamau hem niet kon ontvangen.

Ruth Cross Kwansing, een parlementslid uit Kiribati, ontkende dat haar land had geprobeerd Nieuw-Zeeland te negeren. In een Facebookbericht benadrukte ze dat de annulering van de bijeenkomst te wijten was aan veranderingen in het protocol.

“Hoewel Nieuw-Zeeland het volste recht heeft om zijn hulpprogramma voor Kiribati of enige ontwikkelingslanden te herzien, is het cruciaal dat dit soort beslissingen zijn gebaseerd op oprechte ontwikkelingsprocessen en niet als een instrument voor politieke druk worden gebruikt,” schreef ze op 28 januari.

De spanningen zijn toegenomen sinds Kiribati in 2019 een reeks bilaterale overeenkomsten met China ondertekende. Kiribati verbrak datzelfde jaar ook de banden met pro-westerse Taiwan, terwijl een groeiend aantal eilandnaties in de Stille Oceaan zich naar Beijing beweegt.

Waarom zijn de Cookeilanden en andere eilanden in de Stille Oceaan strategisch belangrijk?

De Cookeilanden, samen met 13 andere kleine eilandnaties in de Stille Oceaan, met uitzondering van Nieuw-Zeeland en Australië, hebben strategische waarde vanwege hun geografische ligging. Ze herbergen een bevolking van minder dan 13 miljoen, maar beslaan 15 procent van het aardoppervlak.

Verspreid over uitgestrekte delen van de Stille Oceaan zijn deze eilanden cruciaal voor maritieme routes, militaire positionering en geopolitieke invloed. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was de regio een strijdtoneel tussen Japan en de VS, met luchtbases en marinebases die een sleutelrol speelden in het Pacific Theatre.

De betrokkenheid van China in de Stille Oceaan heeft zich grotendeels gericht op hulp, investeringen en infrastructuurprojecten, waaronder wegen, scholen en klinieken. Maar die hulp is dramatisch toegenomen, en na enkele bezuinigingen tijdens COVID-19, is deze weer toegenomen – als tweede na Australië, en ver voor Nieuw-Zeeland en de VS.

Te midden van kritiek dat het kleinere landen in schuldenvallen zou vangen via leningen, is China ook begonnen met het aanbieden van meer subsidies, volgens gegevens van het Lowy Institute.

Wat betekent dit voor de machtsbalans wereldwijd?

De voorgestelde strategische deal tussen China en de Cookeilanden komt te midden van toenemende concurrentie om invloed in de regio tussen China aan de ene kant, en de VS, Australië en Nieuw-Zeeland aan de andere kant.

De veiligheidsovereenkomst van de Salomonseilanden volgde op hun beslissing in 2019 om de erkenning van Taiwan te laten vallen en in plaats daarvan Beijing als de enige legitieme regering van China te erkennen. Evenzo heeft Kiribati in 2019 ook zijn diplomatieke loyaliteit van Taiwan naar China verschoven. Sindsdien heeft China verschillende infrastructuurprojecten in Kiribati gefinancierd, waaronder wegverbeteringen en zonne-energie-installaties. In januari 2020 voegde Kiribati zich ook bij China’s Belt and Road Initiative.

De VS heeft ondertussen ook geprobeerd om een stapje bij te zetten – door de afgelopen twee jaar ambassades op te zetten in Kiribati, Tonga, de Cookeilanden en Niue.