Ngugi wa Thiong’o: Meer dan een schrijver, een strijder voor rechtvaardigheid

Ngugi wa Thiong’o was niet alleen een schrijver, hij was een militant

Gedurende zijn lange schrijverscarrière was Ngugi ver vooruit op de intellectuele curve. Deze Keniaanse auteur hield van dansen. Hij hield er meer van dan wat dan ook – zelfs meer dan van schrijven. Tot ver in zijn tachtig, met een lichaam dat verzwakt was door nierfalen, stond Ngugi op en begon te dansen bij de gedachte aan muziek, ongeacht of hij het daadwerkelijk hoorde. Ritme stroomde door zijn voeten zoals woorden door zijn handen en op de pagina.

Zo zal ik Ngugi altijd herinneren – dansend. Hij overleed op 28 mei op 87-jarige leeftijd en liet niet alleen een literaire erfenis achter die Nobelwaardig was, maar ook een combinatie van diep innovatieve technieken en doordringende originele kritiek die ons allemaal oproept om beter te doen en harder te duwen – als schrijvers, activisten, leraren en mensen – tegen de koloniale fundamenten die al onze samenlevingen ondersteunen. Voor mij was hij een inspiratie om dieper de rivier op te gaan naar het Kakuma-vluchtelingenkamp, waar de vrije associatie van zoveel lokale talen en culturen de vrijheid mogelijk maakte om “vanuit het hart” te denken en te spreken – iets dat hij altijd beschreef als de grootste gave van het schrijven.

Ngugi was al lang een charterlid van de Afrikaanse literaire canon en een eeuwige favoriet voor de Nobelprijs tegen de tijd dat ik hem voor het eerst ontmoette in 2005. Terwijl ik hem leerde kennen, werd het snel duidelijk dat zijn schrijven onlosmakelijk verbonden was met zijn lesgeven, wat op zijn beurt umbilicaal verbonden was met zijn politieke verplichtingen en lange dienst als een van Afrika’s meest formidabele publieke intellectuelen.

Ngugi’s vrolijkheid en onvermoeibare glimlach en lach verbergden een diepgewortelde woede, die de littekens van geweld op zijn lichaam en ziel als kind, jongeman en volwassen slachtoffer van opeenvolgende en diep verweven systemen van criminalisatie weerspiegelde.

De moord op zijn dove broer, die door de Britten werd vermoord omdat hij de orders van soldaten om bij een controlepost te stoppen niet hoorde, en de Mau Mau-opstand die zijn andere broers aan de tegenovergestelde kanten van de koloniale orde verdeelde tijdens het laatste decennium van de Britse heerschappij, gaf hem de fundamentele realiteit van geweld en verdeeldheid als de twee motoren van permanente kolonialiteit, zelfs nadat de onafhankelijkheid formeel de verbinding met de metropool had verbroken.

Meer dan een halve eeuw na deze gebeurtenissen zou niets Ngugi’s geanimeerde woede meer oproepen dan het ter sprake brengen van het overgangsmoment van Britse naar Keniaanse heerschappij, en het feit dat het kolonialisme niet met de Britten vertrok, maar zich eerder ingraven en zichzelf versterkte met Kenia’s nieuwe, Keniaanse heersers.

Terwijl hij een schrijver en toneelschrijver werd, werd Ngugi ook een militant, toegewijd aan het gebruik van taal om de complexe Afrikaanse identiteiten – lokaal, tribaal, nationaal en kosmopolitisch – opnieuw met elkaar te verbinden, die de “culturele bom” van Britse heerschappij in de voorgaande zeven decennia had “vernietigd”.

Na de première van zijn eerste toneelstuk, The Black Hermit, in Kampala in 1962, werd hij snel verklaard als een stem die “voor het continent spreekt”. Twee jaar later verscheen Weep Not Child, zijn eerste roman en de eerste Engelstalige roman van een Oost-Afrikaanse schrijver.

Toen hij aan bekendheid won, besloot Ngugi de Engelse taal te verwerpen en in zijn moedertaal Gikuyu te schrijven. De (her)komst naar zijn moedertaal wijzigde niet alleen de loop van zijn carrière, maar ook zijn leven, omdat de helderheid van zijn kritiek op de postkoloniale heerschappij om zijn landgenoten in hun eigen taal (in plaats van in het Engels of de nationale taal Swahili) te bereiken, te veel was voor de nieuwe Keniaanse heersers om te tolereren. Hij werd in 1977 een jaar zonder proces gevangen gezet.

Wat Ngugi zich realiseerde toen hij begon te schrijven in het Gikuyu, en nog meer in de gevangenis, was de realiteit van neokolonialisme als de primaire mechanismen van postkoloniale heerschappij. Dit was niet het standaard “neokolonialisme” dat anti- en postkoloniale activisten gebruikten om de voortdurende macht van voormalige koloniale heersers op andere manieren na formele onafhankelijkheid te beschrijven, maar eerder de vrijwillige adoptie van koloniale technologieën en discoursen van heerschappij door nieuw onafhankelijke leiders, van wie velen – zoals Jomo Kenyatta, zoals Ngugi vaak aanstipt – zelf gevangenisstraf en marteling onder de Britse heerschappij hadden geleden.

Ware dekolonisatie kon alleen plaatsvinden wanneer de geesten van de mensen bevrijd waren van buitenlandse controle, wat eerst en misschien vooral de vrijheid vereiste om in de eigen moedertaal te schrijven.

Hoewel zelden erkend, anticipeerde Ngugi’s concept van neokolonialisme, dat veel te danken had, zoals hij regelmatig uitlegde, aan de geschriften van Kwame Nkrumah en andere Afrikaanse anti-koloniale intellectuelen die politieke leiders werden, de opkomst van de nu alomtegenwoordige “dekoloniale” en “Inheemse” wendingen in de academische wereld en progressieve culturele productie met bijna een generatie.

Inderdaad, Ngugi is al lang samen met Edward Said, Homi Bhabha en Gayatri Chakravorty Spivak geplaatst als de oprichters van de postkoloniale gedachte en kritiek. Maar hij en Said, over wie hij vaak als een strijdgenoot en bewonderaar van de Pools-Britse schrijver Joseph Conrad sprak, deelden een vergelijkbare allesomvattende focus op taal, zelfs terwijl Said zijn proza voornamelijk in het Engels schreef in plaats van in het Arabisch.

Voor Said en Ngugi was kolonialisme nog niet voorbij, maar was het nog steeds een voortdurende, viscerale en gewelddadig geleefde realiteit – voor de eerste door de steeds gewelddadigere en uiteindelijk vernietigende kolonialisme van kolonisten, voor de laatste door het geweld van opeenvolgende regeringen.

Ngugi zag zijn band met Said in hun gemeenschappelijke ervaring van opgroeien onder Britse heerschappij. Zoals hij uitlegde in zijn naschrift bij een recent gepubliceerde bloemlezing van Egyptische gevangenisgeschriften sinds 2011, “De uitvoering van autoriteit was centraal in de koloniale cultuur van stilte en angst,” en het verstoren van die autoriteit en het beëindigen van de stilte kon alleen komen door middel van taal.

Voor Said creëerde de mengeling van Arabisch en Engels in zijn geest sinds zijn kindertijd wat hij noemde een “primitieve instabiliteit”, die volledig kon worden gekalmeerd wanneer hij in Palestina was, waar hij meerdere keren in het laatste decennium van zijn leven naar terugkeerde. Voor Ngugi stelde Gikuyu hem in staat om “een andere wereld voor te stellen, een vlucht naar vrijheid, zoals een vogel die je ziet vanuit het [gevangenis]raam”, maar hij kon in zijn laatste jaren niet definitief naar huis terugkeren.

Toch zou hij vanuit zijn huis in Orange County, Californië, de studenten en jongere collega’s nooit moe worden om te aansporen om “gevaarlijk te schrijven”, om taal te gebruiken om te verzet tegen welke onderdrukkende orde dan ook waarin ze zich bevonden. De vogel zou altijd opvliegen, zei hij, als je zonder angst kon schrijven.