Kenya’s Stilteovereenkomst met het Leger Komt Ten Einde

OPINIE

De stiltepact tussen Kenia en zijn militaire macht is aan het breken. Een documentaire van de BBC over de rol van de veiligheidsdiensten bij het doden van demonstranten heeft een politieke storm in Kenia ontketend – niet vanwege wat het onthulde, maar omdat het het waagde om het überhaupt te onthullen.

Toen de Keniaanse regering de publieke vertoning van de BBC-documentaire blokkeerde, ging het om meer dan alleen censuur. Het ging om het beschermen van een decennialang pact – een stille overeenkomst tussen het leger, de staat, de media en het publiek: het leger blijft buiten de openlijke politiek, en in ruil daarvoor kijkt niemand te nauwkeurig naar wat het doet.

Dat pact staat nu onder druk, en de tegenreactie is woedend. Door de regering gesteunde parlementariërs hebben de BBC beschuldigd van het aanwakkeren van instabiliteit en hebben gevraagd om een verbod op de zender in Kenia. Campagnes op sociale media zijn gestart onder hashtags zoals #BBCforChaos, waarbij journalistiek als sabotage wordt gepresenteerd. Maar wat echt wordt verdedigd is niet de nationale veiligheid, maar de zorgvuldig onderhouden stilte die het Keniaanse leger boven kritiek houdt.

Deze decennialange stilte is zorgvuldig gecultiveerd sinds de onafhankelijkheid. Twee mislukte militaire staatsgrepen, in 1971 en 1982, en de verschrikkelijke geschiedenis van militaire regimes op het continent, hebben een blijvende angst voor soldaten als politieke actoren gecreëerd. Om toekomstige opstanden te voorkomen, hielden opeenvolgende regeringen het leger goed gevoed en gehuisvest in hun kazernes en uit de krantenkoppen. In ruil daarvoor keken het publiek – en vooral de media – weg.

Geen zicht, geen coup.

Maar achter de schermen groeide de Keniaanse Defensiemacht (KDF) in kracht. Gedurende de jaren ’90 en 2000 breidden ze hun capaciteiten uit, verwierven nieuwe hardware en cultiveerden ze een mythe van discipline en professionaliteit. De invasie van Somalië in 2011 bracht de KDF uit de schaduw. Nu in het middelpunt van de aandacht, nam het leger de vlag op van patriottische strijders die de oorlog tegen terrorisme voerden en discipline in de beruchte corrupte civiele openbare dienst instelden.

In het volgende decennium benoemde de regering van president Uhuru Kenyatta zowel gepensioneerde als actieve militaire personeel, waaronder de toenmalige chef van de strijdkrachten, in verschillende civiele bestuursrollen. Maar naarmate de macht en zichtbaarheid van het leger toenamen, was er weinig uitbreiding van publieke controle en toezicht.

Dit is ondanks de zeer publieke mislukkingen die volgden op de slecht doordachte invasie die de mythe van integriteit en competentie ondermijnde. De invasie zelf, die met veel media-aandacht werd gelanceerd, kwam al snel vast te zitten. Na een jaarlange strijd naar de Somalische haven van Kismayo, werden Keniaanse troepen bijna onmiddellijk betrokken bij een smokkelnetwerk, waarbij ze suiker en houtskool verhandelden in samenwerking met al-Shabab, de vijand die ze moesten bestrijden. In 2016 kwamen minstens 140 soldaten om het leven bij een enkele al-Shabab-aanval op de KDF-basis in El Adde – Kenia’s dodelijkste veldslagverlies.

Thuis ging het niet veel beter. De invasie inspireerde een golf van terrorisme. De klungelige en criminele reactie van de KDF op de aanval in 2013 op het Westgate-winkelcentrum in het centrum van Nairobi, waarbij 68 mensen omkwamen, stelde het leger ernstig bloot. Soldaten beroven systematisch het winkelcentrum terwijl ze deden alsof ze tegen terroristen vochten. Minder dan twee jaar later was het leger weer in het nieuws, omdat het opnieuw de reactie op een aanval op het Garissa University College had verprutst, waarbij 147 mensen omkwamen.

Gedurende dit alles reageerde het leger met stilte en spin. Er was geen openbare enquête. Geen afrekening. Geen verantwoordelijkheid. Evenzo waren er weinig oproepen tot verantwoordelijkheid toen de KDF een stuk van Lenana Road, een belangrijke verkeersader in Nairobi, in beslag nam om hun hoofdkwartier uit te breiden, of toen de top van het leger betrokken was bij pogingen om de presidentsverkiezingen van 2022 te beïnvloeden. Geen van deze incidenten leidde tot serieuze mediaonderzoeken of politieke debatten over de rol van het leger.

De mainstream media in Kenia hebben de voorwaarden van het pact grotendeels geïnternaliseerd. Defensieverslaggevers publiceren zelden iets dat kritisch is over het leger. Velen functioneren meer als kanalen voor militaire persverklaringen dan als onafhankelijke journalisten. De KDF heeft in feite een veto over hoe het wordt afgebeeld.

Dat maakt de BBC-documentaire zo gevaarlijk – niet omdat het een echte bedreiging voor de stabiliteit vormt, maar omdat het de uitvoering van de stilte verstoort. Het daagt het idee uit dat het leger onaantastbaar is, en dat de waarheid over zijn gedrag moet worden onderdrukt voor het grotere goed.

Echter, een levensvatbare democratie kan niet op angst worden gebouwd. Kenia kan niet gedijen terwijl het een van zijn machtigste instellingen afschermt van publieke verantwoordelijkheid. Als journalisten worden belasterd voor het vertellen van de waarheid, en als mediahuizen zichzelf censureren om in het gevlei te blijven bij generaals, dan is de grens tussen civiele heerschappij en militaire straffeloosheid al gevaarlijk dun.

De werkelijke bedreiging voor de nationale veiligheid is niet de BBC. Het is de weigering om de mislukkingen en misbruiken van het leger onder ogen te zien – en de bereidheid van velen om in het aangezicht ervan stil te blijven. Kenia moet het pact doorbreken. Het leger moet niet alleen verantwoordelijk zijn aan zijn commandanten, maar ook aan het volk. En journalistiek moet vrij zijn om de waarheid bloot te leggen, zelfs als het de mensen met wapens ongemakkelijk maakt.