Italiaans Burgerrechten Referendum: Wat staat er op het spel?

Een persoon stemt tijdens een referendum over werkgelegenheid en Italiaanse staatsburgerschap in een stembureau in Rome, Italië, op 8 juni 2025.

Het lot van miljoenen immigranten staat op het spel terwijl Italianen stemmen in een tweedaags referendum dat voorstelt het proces voor het verkrijgen van staatsburgerschap voor buitenlanders die legaal het land zijn binnengekomen te versnellen. Het referendum streeft er ook naar om arbeidsreformen terug te draaien om verbeterde werkbescherming te bieden.

De stembureaus openden op zondag om 07:00 lokale tijd (05:00 GMT), en de resultaten worden verwacht na sluiting van de stembureaus op maandag om 15:00 (13:00 GMT).

De maatregelen – gesteund door oppositiepartijen, vakbonden en sociale activisten – zijn gericht op het herzien van de staatsburgerschapswetten om tweede generatie Italianen, geboren in het land uit niet-EU-ouders, gemakkelijker te laten integreren.

De stemming kan echter falen om voldoende opkomst te genereren om geldig te worden verklaard – een opkomst van meer dan 50 procent is vereist voor een bindend referendum.

Voorafgaand aan de stemming heeft de kwestie van staatsburgerschap veel aandacht getrokken in een land waar zorgen over de omvang van immigratie hielpen de rechtse premier Giorgia Meloni’s anti-migratiecoalitie aan de macht te brengen eind 2022. Immigratie is een belangrijk onderwerp geworden, vooral in West-Europa evenals in de Verenigde Staten onder president Donald Trump.

Wat stelt het referendum voor en wat betekent het voor immigranten wiens leven in het ongewisse verkeert door het trage naturalisatieproces in de EU-lidstaat?

De vraag op het stembiljet vraagt de Italianen of zij steun hebben voor het verkorten van de vereiste verblijfsperiode om Italiaanse staatsburgerschap aan te vragen, via naturalisatie, van 10 jaar naar vijf jaar.

De wijziging die door het referendum wordt voorgesteld, zou bijna 1,5 miljoen buitenlanders in staat stellen om onmiddellijk staatsburgerschap te verkrijgen, volgens een schatting van Idos, een Italiaans onderzoekscentrum. Dit zou bijna 300.000 minderjarigen omvatten, die staatsburgerschap zouden verkrijgen als hun ouders dat deden.

Ongeveer de helft van de 5,4 miljoen buitenlandse inwoners van Italië zou in aanmerking kunnen komen voor staatsburgerschap als de stemming wordt goedgekeurd.

De stemming komt terwijl Meloni de staatsburgerschapswetten heeft aangescherpt, waardoor het voor woonachtige immigranten moeilijk is geworden om de nationaliteit te verkrijgen. Momenteel kunnen immigranten uit landen buiten de EU alleen na 10 jaar ononderbroken verblijf in Italië staatsburgerschap aanvragen.

Bovendien kunnen de kinderen van wettelijke immigranten pas een paspoort aanvragen zodra ze 18 zijn geworden en als ze continu in het land hebben gewoond sinds hun geboorte.

Daarentegen hebben genereuze bloedlijnwetten mensen van Italiaanse afkomst, zelfs als deze ver weg zijn, in staat gesteld om staatsburgerschap te verkrijgen, wat helpt om de band met de diaspora te behouden.

Tussen 2016 en 2023 heeft Italië bijvoorbeeld staatsburgerschap verleend aan meer dan 98.300 mensen, voornamelijk uit Latijns-Amerika, op basis van hun claims van Italiaanse afkomst.

De betekenis van de referendum

Met de geboortecijfers in Italië in scherpe daling, zeggen economen dat het land meer buitenlanders moet aantrekken om de zwakke economie een boost te geven. Francesco Galietti van het politieke risicobedrijf Policy Sonar vertelde dat het handhaven van strikte regels “een identiteitskwestie” was voor Meloni, maar dat zij ook onder druk stond van bedrijven om de grenzen van een vergrijzend land te openen voor buitenlandse werknemers.

“Enerzijds is er de retoriek van culturele identiteit, maar anderzijds zijn er potentiële problemen met het betalen van pensioenen en een economie die afhankelijk is van de industrie, die werknemers nodig heeft,” zei Galietti.

Ter context, de Italiaanse grondwet staat burgers toe om wetten via referenda in te trekken, als onderdeel van het systeem van checks and balances dat is ontwikkeld na de fascistische heerschappij van Benito Mussolini in de jaren 40.

Wat zijn de andere voorstellen in het referendum?

Het referendum probeert het moeilijker te maken om werknemers te ontslaan en de compensatie te verhogen voor degenen die door kleine bedrijven worden ontslagen, en keert een eerdere wet van een centrum-linkse regering van een decennium geleden terug.

Een van de vragen op het stembiljet betreft ook de dringende kwestie van veiligheid op het werk, door gezamenlijke aansprakelijkheid voor zowel aannemers als onderaannemers voor arbeidsongevallen te herstellen.

Campagnevoerders verzamelden meer dan 4,5 miljoen handtekeningen, volgens de Italiaanse Algemene Confederatie van Arbeid (CGIL), veel meer dan nodig was om het referendum te activeren, dat vijf vragen zal omvatten – vier over de arbeidsmarkt en één over staatsburgerschap.

“Wij willen een cultuur omkeren die de belangen van bedrijven boven die van werknemers heeft geplaatst,” zei CGIL-secretaris Maurizio Landini.

Wie steunt het referendum en waarom?

Het referendum werd gepromoot door een coalitie van relatief kleine politieke partijen – Meer Europa, Possibile, de Italiaanse Socialistische Partij, de Italiaanse Radicalen en de Communistische Heroprichtingspartij – en talrijke maatschappelijke verenigingen. Het wordt ook gesteund door de centrum-linkse Democratische Partij, die streeft naar meer afstemming van de Italiaanse staatsburgerschapswetten op EU-normen.

Onderzoek toont aan dat toegang tot staatsburgerschap positieve oorzakelijke effecten heeft. Immigranten die naturaliseren, ervaren lagere werkloosheidspercentages, verdienen hogere inkomens en zijn minder geneigd om overgekwalificeerd te zijn voor hun banen. Daarentegen vertragen langdurige wachttijden voor naturalisatie deze effecten.

Deze bevindingen ondersteunen de claim dat naturalisatie niet alleen een beloning is, maar ook een belangrijke katalysator voor integratie. De meerderheid van de Italianen denkt ook dat staatsburgerschap het integratieproces versnelt.

De laatste Eurobarometer over de integratie van immigranten rapporteert dat 87 procent van de Italianen gelooft dat het verwerven van staatsburgerschap een belangrijke factor is voor de succesvolle integratie van immigranten in Italië.

Zelfs als het wordt goedgekeurd, zal de hervorming echter de wet niet beïnvloeden die velen als diep oneerlijk beschouwen – dat kinderen die in Italië zijn geboren uit buitenlandse ouders geen nationaliteit kunnen aanvragen totdat ze 18 jaar zijn.

Steunt premier Meloni de nieuwe staatsburgerschapsregels?

Oppositiepartijen van links en centrum, maatschappelijke groepen en een toonaangevende vakbond hebben zich vastgeklampt aan de kwesties van arbeidsrechten en de demografische problemen van Italië als een manier om Meloni’s rechtse coalitie te bestrijden. Meloni heeft gezegd dat ze naar de stembureaus zal gaan maar niet zal stemmen – een stap die door de linkse partijen als ondemocratisch wordt bekritiseerd, aangezien dit de benodigde drempel voor geldigheid van de stemming niet zal helpen bereiken.

Activisten en oppositiepartijen hebben het gebrek aan openbaar debat over de maatregelen aan de kaak gesteld en beschuldigen de regerende centrum-rechtse coalitie ervan de interesse in gevoelige kwesties die direct invloed hebben op immigranten en werknemers te dempen. Een peiling van het Demopolis-instituut van vorige maand schatte de opkomst op 31-39 procent onder de ongeveer 50 miljoen kiezers in Italië, wat ver onder de vereiste drempel ligt.

Leiders van twee van de rechtse partijen in de regerende coalitie, Antonio Tajani van Forza Italia en Matteo Salvini van de Liga, hebben zich tegen de stemming gekeerd. Salvini, de Italiaanse vicepremier, noemde het referendum “gevaarlijk” en stelde dat het de toegang tot staatsburgerschap “onbeperkt” zou uitbreiden.

Hoe significant is het referendum?

Voorstanders zeggen dat deze hervorming de Italiaanse staatsburgerschapswet in overeenstemming zou brengen met die van veel andere Europese landen, wat een grotere sociale integratie zou bevorderen voor langdurige inwoners. Het zou ook sneller toegang bieden tot burgerlijke en politieke rechten, zoals het stemrecht, geschiktheid voor openbare functies en vrij verkeer binnen de EU.

Italië krijgt ook te maken met een van de meest acute demografische crises van Europa. De bevolking veroudert snel, met ongeveer een kwart van de Italianen ouder dan 65 jaar en slechts 12 procent jonger dan 14 jaar. Het referendum zou een deel van deze druk kunnen verlichten.