Het geluid van klappende pannen: Waarom de protesteerders tegen de verkiezingen in Mozambique blijven volharden

Stakingpannen: Waarom de verkiezingsprotesters in Mozambique niet weggaan

Meer dan een maand na een betwiste verkiezing blijven de protesten het land in beroering houden, waarbij innovatieve vormen van verzet ontstaan, zelfs terwijl de shutdowns de economie onder druk zetten.

Op 4 november om 19.00 uur viel er een vreemde stilte over de straten van Maputo. Het openbaar vervoer kwam tot stilstand, in overeenstemming met de oproep van oppositieleider Venancio Mondlane voor een shutdown. Toen begon het gestommel. Bewoners in welgestelde torens en appartementen in het stadscentrum sloten zich aan bij een gecoördineerde protestactie van potten- en pannenkloppen.

Bekend als een “panelaco”, is deze vorm van protest ontstaan als een krachtige manier om frustraties over de betwiste verkiezingsresultaten van Mozambique te uiten, waardoor burgers hun onvrede kunnen tonen zonder het onmiddellijke risico van politie-repressie. Het gekletter weerklonk over de skyline van de stad en markeerde het begin van wat nachtelijke uitingen van frustratie zou worden, waarbij bewoners over de klassen heen werden verenigd.

Sinds de verkiezingen op 9 oktober, heeft de verklaring van de regerende Front voor de Bevrijding van Mozambique (Frelimo) dat de presidentskandidaat Daniel Chapo de winnaar is, intense onvrede veroorzaakt. Volgens de Nationale Verkiezingscommissie (CNE) ontving Chapo 71 procent van de stemmen, terwijl Mondlane, een onafhankelijke kandidaat, 20 procent ontving. Toch gaf zelfs de CNE toe dat er “meerdere onregelmatigheden” waren, wat leidde tot een herziening van de verkiezingsintegriteit door de Constitutionele Raad.

Mondlane verwierp de resultaten en verklaarde zichzelf de legitieme winnaar. Enkele dagen later, op 19 oktober, werd zijn advocaat Elvino Dias vermoord, wat de publieke woede over de verkiezingsresultaten verder deed toenemen, die veel kiezers niet geloven. Dias, een cruciale figuur in het juridische team dat de officiële resultaten aanvocht, was bezig met een zaak die verkiezingsfraude beweerde.

‘Stem van de stemlozen’

In de weken die volgden, was Maputo getuige van een reeks protesten — pottenkloppende uitingen van onvrede ’s nachts, maar ook oproepen van Mondlane aan demonstranten om economisch vitale locaties, van Maputo tot provinciale hoofdsteden, havens en belangrijke grensovergangen, te sluiten. Werknemers werden aangespoord om niet naar hun werk te gaan, bedrijven sloten hun deuren en mensen verzamelden zich om in steden door het hele land te protesteren.

Deze oproepen voor intensievere shutdowns hebben in verschillende regio’s dodelijke gevolgen gehad. NGO’s hebben gerapporteerd dat minstens 30 mensen zijn omgekomen sinds de protesten begonnen, waaronder bij gewelddadige confrontaties met de politie.

De onrust heeft de regionale handel beïnvloed, vooral bij het Lebombo-grenspost met Zuid-Afrika, dat tijdelijk werd gesloten vanwege demonstraties in de nabijgelegen stad Ressano Garcia, wat een cruciale route voor goederen en forenzen verstoorde.

Henrique Amilcar Calioio, een student milieutechniek, nam deel aan de protesten in Maputo, waar jongeren “macht aan het volk” in het Portugees zongen en met traangas van de politie te maken kregen. “Ondanks dat we geen schade of gevaar veroorzaakten, moesten we uiteengaan,” zei hij. Calioio sloot zich vervolgens aan bij de nachtelijke protesten en klopte potten en pannen als een manier om te protesteren tegen wat hij een onderdrukkende regering noemt.

Op een avond, tijdens het gecoördineerde pottenkloppen, reden politiewagens langs het gebouw waar Calioio woont en spootten traangas dat de huizen binnenkwam, inclusief dat van Calioio, wat hem extreme pijn bezorgde. “Het is schokkend dat we zelfs in onze huizen niet mogen protesteren,” zei hij.

‘Iedereen doet wat Mondlane zegt’

Shenaaz Jamal, een lerares in Maputo, beschuldigde de politie van “zeer, zeer hardhandig” optreden. Ze beschreef haar dagelijkse woon-werkverkeer onder de schaduw van militaire voertuigen en politiewagens die langs de belangrijkste routes van de stad stonden. Op dagen dat demonstranten Mondlane’s oproepen voor landelijke shutdowns opvolgen, is ze gedwongen om haar lessen online te geven, hoewel dit uitdagend is door sporadische internet- en sociale media-onderbrekingen opgelegd door de overheid. Telefoonsignalen zijn ook af en toe onderbroken.

“De vorige dagen waren chaos,” herinnerde ze zich. “Ik hoorde schoten. Het was gek. En wat me frustreert is dat we zelfs niet kunnen communiceren. Ik kon mijn telefoon niet gebruiken om iemand te bellen. Je kunt je familie niet vertellen dat je OK bent.” Jamal zei dat de protesten en de reactie van de Mozambikanen — vooral de schijnbare gehoorzaamheid van mensen aan Mondlane’s oproepen voor landelijke shutdowns — bewijs zijn dat de formele verkiezingsresultaten dubieus waren. “Iedereen doet wat Mondlane zegt,” zei ze. “De vraag die iedereen zich stelt is, als hij slechts 20 procent kreeg en Frelimo won met 70 procent, hoe komt het dan dat iedereen doet wat hij zegt?”

‘Sterke ontgoocheling’

Sam Jones, een senior onderzoeker aan het World Institute for Development Economics Research, onderdeel van de Verenigde Naties, gelooft dat de protesten diepere sociaaleconomische wortels hebben die verder gaan dan een enkele verkiezing. “Mozambique wordt gekweld door economische stagnatie, en mensen zijn gefrustreerd,” legde Jones uit. “Er is een cumulatief gevoel dat het land niet op de juiste weg is. We hebben 10 jaar bijna geen economische groei gehad, en er is sterke ontgoocheling met de heersende elite. Mondlane is erin geslaagd om effectief contact te maken met jongeren, hen te mobiliseren op een manier die we nog niet eerder hebben gezien.”

In reactie heeft Bernardino Rafael, commandant van de Politie van de Republiek Mozambique, de protesten veroordeeld als “stedelijk terrorisme”, waarbij hij beweert dat hun bedoeling is om de constitutionele orde te destabiliseren. Toch beschouwen velen de reactie van de overheid als onevenredig agressief. Voor Jamal hebben de scènes van onrust een beklemmende bekendheid. Haar ouders vluchtten meer dan 30 jaar geleden uit Mozambique om de burgeroorlog te ontvluchten, en nu vreest ze dat soortgelijke geweld haar vaderland opnieuw kan overspoelen.

Jones zei dat de reactie van de staat de conflicten alleen maar heeft verergerd. “De politie heeft krachtig gereageerd met traangas, rubberkogels en zelfs live munitie. In veel gevallen is het geweld voortgekomen uit de brute reacties van de veiligheidsdiensten, wat de wrok onder de demonstranten alleen maar heeft verdiept.”

Voedseltekorten

De langdurige onrust begint de voedselvoorzieningen in Maputo te beïnvloeden, in een land dat sterk afhankelijk is van importen uit Zuid-Afrika. “Er is bezorgdheid over voedseltekorten omdat de grensregio protesten en zelfs grenssluitingen heeft ervaren,” zei Jones. Siphiwe Nyanda, de hoge commissaris van Zuid-Afrika in Mozambique, erkende de grensdrukte en merkte op dat levensmiddelenwinkels in Maputo tekorten hebben ervaren als gevolg van protestgerelateerde verstoringen in de toeleveringsketen. “Het veroorzaakt ernstige problemen voor zowel Mozambique als Zuid-Afrika, vooral grenssteden die afhankelijk zijn van handel,” zei hij, eraan toevoegend dat de Lebombo-grens, een van de drukste in de regio, dient als een cruciale handelsroute.

“De protesten hebben een ripple-effect gecreëerd dat niet alleen de lokale economieën beïnvloedt, maar ook forenzen en het dagelijks leven in plaatsen zoals [de Zuid-Afrikaanse grensplaats] Komatipoort, dat afhankelijk is van Mozambikaanse arbeiders en handel.” De aanhoudende crisis heeft naar verluidt geleid tot economische verliezen van naar schatting 10 miljoen rand ($550.000) per dag voor Zuid-Afrika, volgens Gavin Kelly, CEO van de Zuid-Afrikaanse Wegvervoerorganisatie. In Mozambique zijn meer dan 150 winkels beschadigd met schade geschat op $369 miljoen, wat de economische problemen verder verergert.

Nu heeft de Zuidelijke Afrikaanse Ontwikkelingsgemeenschap, het 16-landen regionale blok, een spoedtop in Harare gepland voor zaterdag om de crisis aan te pakken. Terug in Maputo gelooft Jones echter dat de protesten een eigen leven zijn gaan leiden — hun schaal en volharding zijn ongebruikelijk voor Mozambique en duiden op een woede die politici en diplomaten in het land en de regio niet gemakkelijk zullen kunnen onderdrukken. “We hebben eerder protesten na verkiezingen gezien, maar ze waren zelden zo aanhoudend. Gewoonlijk raken mensen na een paar dagen moe, vooral wanneer het voelt alsof er niets zal veranderen,” zei hij. “Deze keer is de deelname breder en intenser, wat niet alleen de klachten over de verkiezingen weerspiegelt, maar ook een diepere onvrede over de status quo.”