Frexit: Waarom Ivoorkust zich aansluit bij de Afrikaanse campagne om Franse troepen te verjagen

EXPLAINER: Militair Frexit – Waarom Ivoorkust zich aansluit bij de Afrikaanse campagne om Franse troepen te verdrijven

Ivoorkust is het zesde land op een groeiende lijst van Afrikaanse naties die de militaire banden met voormalig koloniale macht Frankrijk verbreken. Franse militaire troepen, die al tientallen jaren in Ivoorkust aanwezig zijn, zullen binnenkort vertrekken, aldus Ivorese functionarissen. Dit duidt op verdere diplomatieke tegenslagen voor Frankrijk te midden van lokale wrok, die ervoor heeft gezorgd dat voormalige bondgenoten in West- en Centraal-Afrika de banden met Parijs hebben verbroken.

President Alassane Ouattara maakte dinsdag bekend dat Ivoorkust zich aansluit bij de lijst van Afrikaanse landen die militaire banden met Frankrijk hebben verbroken. Dit gebeurt op een moment waarop sommige voormalige Franse bondgenoten Russische huurlingen inschakelen om te helpen in de strijd tegen gewapende groepen in de regio.

In november hebben zowel Tsjaad als Senegal Franse troepen het land uitgezet, en zich daarmee aangesloten bij verschillende Sahel-landen die dit eerder hadden gedaan, te beginnen in 2021. Deze golf van verzet heeft Frankrijk gedwongen om een nieuwe militaire strategie voor het continent te ontwikkelen, die volgens functionarissen zal inspelen op de “behoeften” van partnerlanden. Tijdelijke inzet, in plaats van een permanente militaire aanwezigheid, en meer focus op de training van lokale strijdkrachten zijn enkele kenmerken van het nieuwe beleid.

Waarom verwijdert Ivoorkust Franse troepen?

In zijn jaarrede op 31 december 2024 verklaarde president Ouattara dat de Ivorese regering had besloten Franse troepen te verdrijven omdat het Ivorese leger “nu effectief” is. De president gaf geen andere redenen. “We kunnen trots zijn op ons leger, waarvan de modernisering nu effectief is. In deze context hebben we besloten tot de gecoördineerde en georganiseerde terugtrekking van Franse troepen,” aldus Ouattara.

Het 43e Marine Infanteriebataljon (BIMA), een Franse legerbasis in Port-Bouet, de economische hoofdstad Abidjan, zal vanaf januari 2025 “overgedragen” worden aan het Ivorese leger. Franse soldaten hebben het Ivorese leger geholpen in de strijd tegen gewapende groepen die actief zijn in de Sahel en zich uitbreiden naar landen langs de Golf van Guinee, waaronder Ivoorkust en Ghana. Frankrijk maakte ook deel uit van een VN-vredesmacht tijdens de langdurige burgeroorlog van het land van 2002 tot 2011.

Ouattara’s aankondiging was onverwacht. De president wordt door velen gezien als een van de Afrikaanse leiders die het dichtst bij Frankrijk staat. In een land waar de woede tegen Frankrijk groeit, heeft die perceptie geleid tot diepe wrok jegens de regering. In augustus vierde de Franse president Emmanuel Macron Ouattara tijdens een privé-diner in het Élysée.

Analisten suggereren dat Ouattara’s beslissing om de militaire banden te verbreken ook politiek van aard zou kunnen zijn, aangezien Ivorianen zich voorbereiden op de algemene verkiezingen die voor oktober zijn gepland. Ouattara, die sinds 2010 aan de macht is, heeft nog niet bevestigd of hij een vierde termijn zal nastreven. Zijn beslissing om zich in 2020 kandidaat te stellen na de plotselinge dood van zijn opvolger en premier, Amadou Gon Coulibaly, leidde tot grote verontwaardiging in de oppositiekampen.

Waarom ondervindt Frankrijk algemene tegenstand in Franstalig Afrika?

Frankrijk heeft in de afgelopen jaren ongekende, bittere kritiek ondervonden van burgers in zijn voormalige kolonies in West- en Centraal-Afrika. Van Mali tot Ivoorkust hebben duizenden mensen de straat op gegaan om massale protesten te organiseren en te eisen dat hun regeringen definitief de banden met Parijs verbreken.

Een deel van de wrok dateert van historische controverses die verband houden met het kolonialisme. De Franse directe heerschappij tijdens de kolonisatie werd gezien als een verzwakking van traditionele instellingen, cultuur en leiderschap, terwijl Europese ambtenaren en gebruiken aan de lokale bevolking werden opgelegd. Franse ambtenaren die de koloniën bestuurden, werden als bijzonder streng ervaren, zowel in hun bestuur als in hun pogingen om de economische belangen van Frankrijk te vergroten.

Na de onafhankelijkheid van landen in de jaren ’60 bouwde Parijs een sterk netwerk van connecties met Afrikaanse leiders en elites, “Francafrique” genoemd, om de enorme economische belangen van Frankrijk te beschermen en Franse troepen op de grond te houden. Meer dan 200 Franse bedrijven zijn actief op het continent, waaronder olie- en gasgigant Total en Orano, dat uranium mijnbouwt voor de kerncentrales van Frankrijk. Franse troepen hebben ook in de regio geopereerd, trainingen gegeven en lokale legers geholpen.

Echter, in de afgelopen vijf jaar hebben militaire regeringen in de Sahel-regio zich verzet tegen de vermeende zwakte van het Franse leger. Ondanks de aanwezigheid van duizenden Franse soldaten, ging de activiteit van gewapende groepen door, waardoor het gebied een brandhaard van geweld werd, terwijl groepen zoals Jama’at Nusrat al-Islam wal-Muslimin (JNIM) de strijd aan gingen met veiligheidsdiensten en ambtenaren in Mali, Burkina Faso en Niger. Steeds vaker hebben gewapende groepen invallen gedaan in de kustlanden Ivoorkust, Ghana en Benin.

Welke landen hebben Franse troepen het land uitgezet en waarom?

Vanaf januari 2025 hadden zes Afrikaanse landen – Mali, Burkina Faso, Niger, Tsjaad, Senegal en Ivoorkust – de militaire banden met Frankrijk verbroken.

Mali: In augustus 2020 pleegden soldaten van de Malinese strijdkrachten een muiterij en grepen de macht van de civiele regering in Bamako, onder verwijzing naar de onmacht om toenemende niveaus van geweld te stoppen. Na de veroordeling van de coup door Frankrijk, speelde de militaire regering in op populistische verhalen en gaf Frankrijk de schuld van interferentie in de besluitvorming van het land. Honderden mensen gingen de straat op, prezen het leger en riepen op tot het vertrek van Frankrijk. De coup leidde tot een reeks overnames in Burkina Faso, Niger, Guinee en Gabon.

In juni 2021 kondigde Macron aan dat Franse troepen geleidelijk de Sahel zouden verlaten. Tegen december 2023 was het vertrek voltooid. Mali heeft sindsdien de banden met Rusland versterkt, en Russische huurlingen zijn momenteel actief in de regio. Het geweld is voortgezet – meer dan 5.000 mensen kwamen in de eerste helft van 2024 om het leven in de Sahel, en miljoenen blijven ontheemd, volgens de conflicttracker ACLED.

Burkina Faso: De huidige militaire regering kwam in januari 2022 aan de macht, voortkomend uit de wrok tegen een civiele regering die als machteloos werd gezien tegen gewapende groepen, en waarvan de Franse regering werd verondersteld deze te steunen. In februari 2023 gaf de militaire regering Franse troepen de opdracht om binnen een maand het Burkinese grondgebied te verlaten. Ongeveer 300 Russische troepen zouden in januari 2024 in het land zijn aangekomen.

Niger: Terwijl civiele regeringen in buurlanden omvielen, pleegde het leger daar ook een coup in juli 2023, waarbij president Mohamed Bazoum werd afgezet en vastgehouden. Veel Nigeriërs marcheerden ter ondersteuning van het leger en eisten dat de Franse troepen die in Niamey gelegerd waren, zouden vertrekken. In december 2023 zette de militaire regering Franse soldaten het land uit.

Senegal: In november 2024 verklaarde president Bassirou Diomaye Faye dat Frankrijk “moet” stoppen met zijn militaire bases vanaf 2025, omdat de Franse militaire aanwezigheid niet in lijn was met de soevereiniteit van Senegal. Deze verklaring kwam terwijl Senegal 80 jaar herdenkt na een bloedbad tijdens de koloniale periode, waarbij Franse troepen tientallen West-Afrikaanse soldaten ombrachten die boos waren over hun behandeling na het vechten voor Parijs in de Tweede Wereldoorlog. Er zijn 350 Franse troepen in het land gestationeerd.

Tsjaad: Ook in november kondigden functionarissen aan dat Tsjaad een militaire overeenkomst met Frankrijk beëindigde die sinds de jaren ’60 bestond. Het land was een belangrijke schakel in de militaire aanwezigheid van Frankrijk in Afrika en de laatste vestiging in de bredere Sahel-regio. Minister van Buitenlandse Zaken Abderaman Koulamallah noemde Frankrijk “een essentiële partner”, maar zei dat het “nu ook moet overwegen dat Tsjaad volwassen is geworden en een soevereine staat is die zeer trots is op zijn soevereiniteit.” Er zijn 1.000 Franse troepen in het land gestationeerd.

Heeft Frankrijk nog een militaire aanwezigheid in Afrika?

Ja, Frankrijk onderhoudt een grote militaire basis in Djibouti, in oostelijk Afrika. Het land, dat ook een voormalige kolonie van Frankrijk is, herbergt bijna 1.500 Franse troepen en is een van de grootste buitenlandse militaire contingenten van Frankrijk.

In West- en Centraal-Afrika behoudt Frankrijk een kleine aanwezigheid in Gabon, waar ongeveer 300 troepen zijn gestationeerd. Het leger van Gabon heeft in augustus 2023 de macht gegrepen tijdens een coup, waarmee een einde kwam aan vijf jaar van heerschappij van de Bongo-familie. Echter, in tegenstelling tot andere militaire regeringen in de regio, heeft Parijs de banden met de militaire regering van Gabon gehandhaafd, waarschijnlijk vanwege de wrok die de heersende familie opriep, volgens sommige analisten.