Kunnen de gesprekken van Colombia met de Comuneros del Sur bijdragen aan ’totale vrede’?

Een positieve impact

Kunnen de gesprekken van Colombia met de Comuneros del Sur bijdragen aan het bereiken van ’totale vrede’? President Gustavo Petro heeft beloofd om ’totale vrede’ na te streven na zes decennia van intern conflict in Colombia.

Tijdens zijn inauguratie in augustus 2022 vertelde Gustavo Petro, een voormalig guerrillaleider en de eerste linkse president van Colombia, een menigte van 100.000 toeschouwers dat, hoewel het land al meer dan een halve eeuw met intern conflict worstelt, vrede mogelijk was. “Dit is de regering van leven en vrede,” zei hij destijds. “Het zal als zodanig herinnerd worden.”

Nu, net iets meer dan halverwege zijn vierjarige termijn, is de strategie van president Petro voor “Totale Vrede” — die juridische wegen heeft gecreëerd voor de regering om te onderhandelen met de gewapende groepen in Colombia — vastgelopen. Wapenstilstanden zijn geschonden, de veiligheidsomstandigheden fluctueren en in sommige landelijke gebieden stijgen de ontvoerings- en afpersingspercentages.

In feite werden er tijdens het eerste jaar van het beleid voor Totale Vrede 189 sociale leiders vermoord en werden 94 bloedbaden gedocumenteerd, volgens het Instituut voor Studies voor Ontwikkeling en Vrede (INDEPAZ).

Toch wijzen de onderhandelaars van de regering op een zekere mate van succes met een gewapende groep, de Comuneros del Sur. Ze geloven dat de onderhandelingstactieken die met de Comuneros zijn ontwikkeld, als voorbeeld kunnen dienen voor het nieuw leven inblazen van gesprekken met andere gewapende actoren. Sommige experts waarschuwen echter dat de behaalde resultaten met de Comuneros mogelijk van korte duur zijn en dat de tactieken die met de ene groep werken, niet voor alle groepen toepasbaar zijn.

Wie zijn de Comuneros?

Een commandant van de Comuneros del Sur staat met zijn mannen in het ruige landschap van Nariño, een provincie in Colombia. Opgericht in 1992, vormden de Comuneros del Sur een regionale uitbreiding van de grootste marxistische rebellenbeweging van Colombia, het Nationaal Bevrijdingsleger (ELN). De groep opereert in het zuidwestelijke departement Nariño, nabij de grens met Ecuador, waar ze territoriale controle hebben over maar liefst 10 gemeenten.

Ongeveer 200 strijders maken deel uit van de rangen van de Comuneros, die historisch gezien hun operaties hebben gefinancierd door middel van afpersing, drugshandel en illegale mijnbouw. In mei kondigden de Comuneros hun breuk met het ELN aan, nadat de grotere groep had verklaard ontvoeringen voor losgeld te zullen hervatten. Dit leidde ertoe dat de vredesgesprekken tussen het ELN en de regering in het slop raakten.

“We hebben besloten om ons af te splitsen van het centrale commando omdat we het beleid van agressie en het huidige leiderschapsmodel niet accepteren,” verklaarden de Comuneros destijds.

De Comuneros benadrukten hun bereidheid om met de regering in gesprek te gaan, los van het leiderschap van het ELN. “We blijven ons inzetten voor het onderhandelingsproces tussen de Comuneros del Sur en de nationale regering onder de Totale Vrede-beleidslijn van president Gustavo Petro,” schreven ze in hun verklaring.

Na een eerste ontmoeting in juli stelden de regeringsdelegaties en de Comuneros een werkplan voor onderhandelingen op, en in augustus erkende de Colombiaanse Veiligheidsraad de rebellenbeweging als onafhankelijk, wat de weg vrijmaakte voor onderhandelingen.

De vredesgesprekken met de Comuneros, die officieel op 13 september begonnen, richten zich op drie overeengekomen gebieden: de-escalatie van geweld, territoriale transformatie en de overgang van gewapende strijders naar het burgerleven.

Verkenning van een territoriale benadering

Andrei Gómez-Suárez, een delegaat van de Colombiaanse regering in de onderhandelingen, schrijft de concepten van territoriale transformatie — of “territorialiseren” — toe aan de vooruitgang die is geboekt. Colombia is een land met enorme sociaaleconomische ongelijkheden. Een rapport van de OESO uit 2014 toonde aan dat regionale ongelijkheden in Colombia vijf keer hoger waren dan in de Verenigde Staten of Canada, en 42 keer hoger dan in Australië.

Een groot deel van de bevolking van het land is geconcentreerd in dichtbevolkte stedelijke centra, maar bijna tweederde van de provincies, waaronder Nariño, is grotendeels landelijk. Met een terrein dat varieert van Andesgebergte tot dichte regenwouden en kustmoerassen, heeft elke provincie unieke eisen en druk.

Gómez-Suárez legde uit dat het werken met de Comuneros de Colombiaanse regering de kans bood om hun onderhandelingen af te stemmen op specifieke, plaatsgebonden behoeften. “Dit is de eerste poging, nadat de inzet voor Totale Vrede begon, waarbij we hebben verkend wat het betekent om vrede te territorialiseren,” zei Gómez-Suárez terwijl hij Earl Grey-thee dronk in zijn appartement in Edinburgh.

Hij reist sinds juli heen en weer van de Schotse hoofdstad naar de bergen van Nariño en balanceert zijn rol als hoof onderhandelaar met zijn functie als gastdocent aan de Universiteit van Edinburgh. Gómez-Suárez beschouwt het “territorialiseren” van het vredesproces als “innovatief” omdat het de deelname van veel belanghebbenden bevordert. Het brengt lokale politici, inheemse leiders en regionale gewapende strijders in dialoog met hun nationale regering.

“Als we niet samenwerken, zal het onmogelijk zijn om dit territorium te transformeren,” zei Gómez-Suárez. Deze grassroots aanpak is iets waar de regering van Petro op inzet om landelijke vrede in Colombia te bereiken.

In juli vertelde Petro de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties: “We hebben geen nationaal conflict, maar regionale conflicten in dezelfde geografische gebieden zoals deze al vele decennia het geval zijn.”

Tekenen van optimisme

Voor Gómez-Suárez, als het conflict in Colombia regionaal is, dan zou de oplossing dat ook moeten zijn. Hij trekt een vergelijking tussen zijn aanpak met de Comuneros en de manier waarop de Colombiaanse regering eerder vrede onderhandelde met de Revolutionaire Strijdkrachten van Colombia (FARC), ooit de grootste rebellenbeweging van het land.

In 2016, onder de toenmalige president Juan Manuel Santos, ondertekende Colombia een historisch vredesakkoord met de FARC dat landelijke hervormingen en ontwikkeling beloofde in ruil voor de landelijke demobilisatie van de strijders van de groep. De onderhandelingen die voorafgingen aan de overeenkomst waren echter problematisch — en sommige delen van de FARC splinterden af in dissidente groepen in plaats van de voorwaarden te accepteren.

Gómez-Suárez stelde dat zijn regionale aanpak efficiënter zou kunnen zijn. “Met eerdere overeenkomsten, met name die met de FARC-guerrilla’s, was er dit idee dat niets vaststaat totdat alles is afgesproken, wat betekende dat de partijen pas zouden beginnen met implementeren nadat een definitief document was ondertekend,” zei Gómez-Suárez. “Onze zaak is indrukwekkend omdat we soms zelfs voordat overeenkomsten formeel zijn bereikt, al hebben geïmplementeerd.”

Hij wees erop dat de Comuneros een unilaterale wapenstilstand voorstelden nog voordat hun eerste ontmoeting met de regeringsdelegaties had plaatsgevonden, als teken van goede wil. Sindsdien hebben de partijen twee overeenkomsten ondertekend en zijn ze van plan om de overgang van de Comuneros naar het burgerleven voor de volgende presidentsverkiezingen in 2026 te beginnen.

De eerste overeenkomst omvat vier punten, waaronder een definitieve bilaterale wapenstilstand, de geleidelijke vernietiging van de wapens van de groep en een samenwerkingsprogramma om landmijnen in Nariño te verwijderen. De tweede stelt veiligheidsgaranties vast voor het Rode Kruis, een humanitaire non-profitorganisatie, om in het territorium van de Comuneros te opereren. Daarnaast roept de overeenkomst op tot de oprichting van een team bestaande uit leden van de Comuneros die getraind en belast zullen worden met het zoeken naar mensen die tijdens het conflict vermist zijn geraakt.

In ruil daarvoor heeft de regering beloofd financiering te bieden voor de aanleg van wegen, aquaducten, scholen en universiteiten in het gebied, om de armoede en infrastructuurproblemen in Nariño aan te pakken.

Een permanente oplossing?

Een vijfde ronde vredesgesprekken tussen de Colombiaanse regering en het Nationaal Bevrijdingsleger vond plaats in Mexico-Stad op 17 december 2023. Maar sommige conflictmonitoren waarschuwen tegen het interpreteren van deze kortetermijnwinsten als tekenen van langdurig succes. Jeremy McDermott, co-directeur van de georganiseerde misdaadmonitoringgroep InsightCrime, zei dat de Comuneros bereid kunnen zijn om met de regering van Petro te onderhandelen, simpelweg omdat hun politieke opvattingen overeenkomen.

Dat betekent echter niet noodzakelijk dat de Comuneros bereid zijn om hun wapens voor altijd neer te leggen, voegde McDermott toe, waarmee hij de politieke aard van hun strijd onderstreepte. Een van de dringende vragen is wat er gebeurt als Petro over twee jaar afzwaait: Colombiaanse presidenten zijn momenteel beperkt tot één termijn. McDermott verwacht dat, omdat Petro op verschillende belangrijke beleidskwesties niet heeft geleverd, Colombia in 2026 mogelijk een rechtse regering terug zal zien. Dit zou de Comuneros kunnen aansporen om de vredesonderhandelingen te verlaten en hun strijd voort te zetten.

“De vraag is: Onder welk kader zullen de Comuneros del Sur onderhandelen? Is het echt demobilisatie?” vroeg McDermott. Hij voegde eraan toe dat dit soort omkeringen eerder is voorgekomen. In 2018 bijvoorbeeld verving Ivan Duque Santos als president van Colombia, en de vredesgesprekken kwamen onder zijn administratie in het slop, ondanks de historische winsten die in 2016 waren behaald.

“Dus de vraag of deze onderhandelingen zullen doorgaan en overleven, en onder welke voorwaarden, is nog volop in debat,” zei McDermott.

Gefragmenteerde strijders

Colombiaanse soldaten in Bogota houden een kaarsenwake voor collega’s die in 2023 door het Nationaal Bevrijdingsleger zijn omgebracht. Verder compliceren de gefragmenteerde aard van de gewapende groepen in Colombia de onderhandelingen. Sinds 2016 hebben verschillende dissidente FARC-facties, waaronder het Centraal Hoofdkwartier (EMC), zich opnieuw bewapend en hebben ze territorium in het land in handen.

Andere gewapende groepen zoals het ELN en de Gaitanistische Zelfverdedigingskrachten van Colombia (AGC) hebben de machtsvacuüm dat in sommige voorheen door de FARC gecontroleerde gebieden is ontstaan, opgevuld. Ook de zaak van de Comuneros roept vragen op over de efficiëntie van onderhandelingen met gewapende groepen die gevoelig zijn voor interne fragmentatie. Immers, het heeft zich pas recentelijk afgesplitst van een grotere groep.

Sergio Guzmán, directeur van het adviesbureau Colombia Risk Analysis, beschouwt deze fragmentatie als een waarschuwingssignaal. Hij voegde eraan toe dat, hoewel de regering erin is geslaagd om “de confrontaties tussen de illegale groepen en het leger te stoppen”, ze de “botsingen tussen de groepen zelf” niet hebben kunnen stoppen.

Al hebben de onderhandelingen van de regering met de Comuneros de spanningen met het ELN doen toenemen. Na de breuk van de Comuneros met het ELN in mei, verweet de grotere groep de regering van het opstarten van gesprekken met de Comuneros. Het zei dat de nieuwe onderhandelingen waren opgezet om druk uit te oefenen op het ELN om zijn eigen gesprekken met de regering voort te zetten.

Op 7 november kondigden de regering en het ELN aan dat ze inderdaad de vredesgesprekken in Venezuela zouden hervatten.

Onderling verbonden onderhandelingen

Hoewel de onderhandelingen met de Comuneros gericht zijn op het brengen van vrede naar een relatief klein gedeelte van Colombia — 10 gemeenten in Nariño — hoopt Gómez-Suárez dat hun vroege succes ook invloed kan hebben op vredesgesprekken met andere gewapende groepen. Momenteel zijn er negen onderhandelingen aan de gang tussen de regering en grote gewapende groepen zoals het ELN en de AGC.

“Ik heb gehoord dat de gesprekken met de Comuneros een positieve impact hebben gehad op andere [onderhandelingen] die vastliepen en nu weer op gang komen,” zei Gómez-Suárez. “Dit heeft een dosis urgentie ingebracht, maar het is iets dat [niet] aan het begin van de vredesdialogen was berekend.”

Voor sommige analisten zijn de gesprekken met de Comuneros een van de meest veelbelovende in de huidige context van het gewapende conflict in Colombia. Daniel Medina, een onderzoeksassistent bij het Instituut voor Geïntegreerde Transities, een in Barcelona gevestigd denktank, gelooft dat het bereiken van vrede met de Comuneros haalbaar zou kunnen zijn tijdens de termijn van president Petro.

“Het is geen geheim dat, in de context van een open en complex vredesproces, de onderhandeling met de Comuneros del Sur de meest geavanceerde kan zijn in termen van ondertekende overeenkomsten, en misschien de enige die binnen de komende twee jaar een definitieve deal kan bereiken,” zei Medina. Ook hij gelooft dat de uitkomst van een vredesgesprek de uitkomst van andere kan beïnvloeden, ten goede of ten kwade. Het niet nakomen van een bepaalde overeenkomst kan een tegenslag zijn voor alle onderhandelingen.

Maar om het bredere probleem van het gewapende conflict in Colombia aan te pakken, verdubbelt Gómez-Suárez zijn kleinere “territoriale” benadering. “Vrede wacht niet op een definitieve overeenkomst,” zei hij. “We kunnen niet toestaan dat het venster van de mogelijkheid [voor vrede] sluit omdat de regering dit aan de gemeenschappen verschuldigd is. De regering zet in op territoriale vrede, en op dit moment is de kans daar.”