Met muziek en zaden: Maxakali-indigenen in Brazilië strijden tegen klimaatverandering

Met zang en zaad: Hoe de inheemse Maxakali in Brazilië de klimaatverandering het hoofd bieden

Bertopolis, Brazilië – De heetste regio in Brazilië is bedekt met guinea gras: dik, invasief en zeer brandbaar. Zwarte stukken verbrandde aarde vormen een schaakbord op de glooiende heuvels – een bewijs van de branden die zijn toegenomen met de temperatuur.

Bij het betreden van het dorp Pradinho komt echter een weelderig patchwork tevoorschijn. Hier groeien weelderige bananenpalmen, cassaveplanten en guavabomen uit de droge vlaktes.

Deze bloeiende percelen zijn het resultaat van Hāmhi Terra Viva, een inheemse agroforestryproject in de oostelijke staat Minas Gerais, waar voorouderlijke zang en tradities zijn verweven in het plantproces.

Elke oase van bomen, gekweekt in achtertuinen of grote herbebossingsgebieden, signaleert een soort wedergeboorte voor de lokale Maxakali, ook wel bekend als de Tikmũ’ũn.

Het Atlantisch Woud, een complex ecosysteem van regenwouden, kustbrede loofbomen en mangroven, bedekte ooit het Maxakali-gebied. Het dichte bladerdak ving vocht op en bevorderde een van de meest biodiverse regio’s ter wereld.

Echter, de vernietiging van het Atlantisch Woud heeft de lokale effecten van klimaatverandering verergerd – en daarmee de risico’s van bosbranden vergroot.

In Brazilië heeft de Jequitinhonha-vallei, waar de vier Maxakali-territoria zich bevinden, in de afgelopen jaren een dramatische stijging van de temperaturen ervaren.

Twintig Braziliaanse steden registreerden temperaturen die vijf graden Celsius (negen graden Fahrenheit) hoger waren dan de gemiddelde dagelijkse maximumtemperatuur, volgens gegevens van de overheid uit 2023. Van die steden bevonden zich 18 in de Jequitinhonha-vallei.

De stad Araçuaí verbrak zelfs het record voor de heetste temperatuur in de geschiedenis van Brazilië in november van dat jaar, met thermometers die stegen tot 44,8 graden Celsius – of 112,6 graden Fahrenheit. Het ligt slechts 130 km van het Maxakali-gebied.

“We bevinden ons in het epicentrum van de klimaatcrisis in Brazilië,” zei Rosângela Pereira de Tugny, coördinator van het Hāmhi-project.

Een brandbare grasmat

Meer dan 85 procent van het Atlantisch Woud is vernietigd, terwijl landbouw, ontwikkeling en praktijken zoals houtkap op het land doordringen. In Minas Gerais schatten experts dat minder dan acht procent van het bos overblijft.

“Toen ik een kind was, was er veel bos,” zei Lúcio Flávio Maxakali, een leraar en masterstudent aan de Federale Universiteit van Minas Gerais. “Er waren veel dieren en we plantten voedsel – maïs, bonen, suikerriet – midden in het bos.”

Echter, door de eeuwen heen gebruikten koloniale kolonisten vuur om uitgestrekte stukken van het Atlantisch Woud te kappen. Boeren zaaiden vaak de verbrande gebieden in met guinea gras, dat uit Afrika was gebracht, om hun vee te voeden.

Lúcio Flávio Maxakali herinnert zich het landschap als radicaal anders toen hij een kind was.

“De boeren veranderden het landschap,” zei Manuel Damásio Maxakali, de 52-jarige leider van het dorp Pradinho.

Zijn gerimpelde handen tekenden improviserende kaarten in de stoffige aarde, Damásio was er op gebrand om de vernietiging die de boeren veroorzaakten te communiceren. “Ze verbrandden alles. Ze voegden hekken toe. Ze voegden vee toe. Ze hakten alles om. Elke keer namen de boeren meer land.”

De dictatuur in Brazilië, van 1964 tot 1985, zette de toon voor nog grotere vernietiging van de tropische bossen in de regio.

Geregeerd door de leus “integreer om niet te capituleren”, opende de militaire leiding wegen door dichte bossen en drong aan op ontwikkelingsprojecten in afgelegen gebieden om de economische groei te stimuleren.

Ontbossing bereikte uiteindelijk een piek in de periode tussen 1995 en 2004, toen jaarlijks tot 27.772 vierkante kilometer (10.723 vierkante mijl) bos in Brazilië werd vernietigd.

Dat verhoogde op zijn beurt de temperaturen in het hele land. In de regio van het Atlantisch Woud ontdekte een studie dat de oppervlaktetemperatuur van een hectare met één graad Celsius steeg telkens wanneer een kwart van de boombedekking werd verwijderd.

Als het hele hectare bos werd vernietigd, zei de studie, konden de temperaturen met vier graden Celsius stijgen.

Zonder de vochtige boombedekking, zeggen experts, is het Maxakali-gebied heter en droger geworden. Dit verhoogt de kans op het ontstaan van bosbranden.

Vorig jaar werd zelfs een record gebroken voor het aantal bosbranden in Minas Gerais. In minder dan negen maanden werden 24.475 bosbranden geteld – ver boven het vorige record in 2021.

Schaarse regenval verhoogt ook het risico op branden, evenals het schijnbaar eindeloze guinea gras, dat een dikke mat van brandbaar materiaal over het landschap creëert.

Grasbranden kunnen vier keer zo snel verspreiden als bosbranden, wat de Maxakali ertoe heeft gebracht de invasieve plant “kerosine” te noemen.

Sommige branden worden per ongeluk aangestoken binnen de Maxakali-gemeenschappen zelf.

Vuur maakt immers vaak deel uit van de doodsrituelen van Maxakali, die vaak het verbranden van de kleding, gereedschap en woning van de overledene omvatten, en het wordt ook gebruikt voor het koken en om gebieden van slangen te ontdoen.

Maar bosbranden zijn niet de enige consequentie van het veranderende klimaat. De rivier in het dorp Pradinho is zo sterk gekrompen dat de dorpelingen niet meer kunnen baden.

“Er is geen water. Het water is opgedroogd,” legde Damásio uit. “We gebruiken normaal water uit de rivier, maar er is nu niets.”

Zang als ecologisch blauwdruk

Het Atlantisch Woud is in veel delen van het Maxakali-gebied vernietigd. Ouderen in het dorp herinneren zich hoe het bos voedsel, medicijnen en bouwmaterialen leverde – naast het dienen als habitat voor de yãmĩyxop, spirituele wezens die centraal staan in de Maxakali-geloofsovertuigingen.

“Er waren medicijnen in het bos voor ons,” legde Damásio uit. “Toen we buikpijn hadden, gebruikten we de schors van de bomen om ons beter te voelen. Maar nu is het gewoon gras. De boeren hebben alles verbrand.”

Echter, de vier overgebleven Maxakali-reservaten – gereduceerd tot 6.434 hectare (15.900 acres) weiland – bevatten minder dan 17 procent van hun oorspronkelijke vegetatie. Sommige experts beschouwen het Atlantisch Woud als regionaal uitgestorven.

Die afwezigheid heeft veel Maxakali-leiders ertoe gebracht om zich te richten op herbebossing – en in hun muzikale tradities een ecologische blauwdruk van het verleden te vinden.

Zingen organiseert het leven in Maxakali-dorpen: Muziek wordt bijvoorbeeld gebruikt om ziekte te genezen, geschiedenis te onderwijzen of praktische instructies door te geven, zoals hoe je tassen maakt of visnetten weeft.

“Liederen verbinden de hele sociale structuur van de Tikmũ’ũn,” zei de Tugny, coördinator van het Hāmhi-project, die ook musicoloog is aan de Federale Universiteit van Minas Gerais. “Mensen componeren geen liederen. Ze hebben liederen.”

Een lied hebben betekent, voegde ze eraan toe, dat je in staat bent om voor de geest die als de maker van het lied wordt beschouwd te zorgen.

Voorouderlijke liederen bieden ook een extreem gedetailleerd register van de lokale ecologie. Twaalf muzikale canons, verschillend in grammatica en lexicon, bedragen in totaal ongeveer 360 uur aan muziek. In de teksten zitten honderden soorten flora en fauna die nu uitgestorven zijn in het gebied.

“We zingen over alles: de jonge boompjes, de bananen, onszelf,” legde Manuel Kelé, leider van het dorp Água Boa, uit. “Zelfs honden hebben een lied binnen onze religie.”

Verzorgers in de Hāmhi-kwekerij zorgen voor de groeiende bomen en planten.

Een lied, bijvoorbeeld, somt 33 bijensoorten op, waarvan sommige geen namen hebben in de nationale taal van Brazilië, het Portugees, en waarvan er momenteel slechts twee aanwezig zijn in het gebied. De teksten geven informatie over het gedrag van bijen dat veel Maxakali nooit uit de eerste hand hebben gezien.

“De liederen zijn momentopnamen,” zei de Tugny. “Ze zijn als foto’s van elk detail dat bestaat in het Atlantisch Woud: de namen van insecten, vogels, planten, momenten van relatie tussen een dier en een blad. Al deze dingen zijn geregistreerd.”

Voor de Maxakali spelen rituele liederen ook een cruciale rol in het helpen regenereren van het bos. Zingen is een dagelijks onderdeel van hun werk in de boomkwekerijen van Hāmhi.

Kwekerijverzorgers zingen niet alleen naar de zaden terwijl ze worden begraven, maar ze maken ook muziek als onderdeel van de reguliere ritmes van oogsten en cultivatie. Verzorgers verdelen zich in groepen, positioneren zich rond de kwekerij en zingen in concert met elkaar. De songteksten helpen de deelnemers om de ecologische kennis van hun voorouders te herinneren.

En terwijl een deel van het werk bij Hāmhi is gewijd aan het planten van fruitbomen en andere gewassen, zien de leiders van het project herbebossing als de sleutel tot het verminderen van de brandrisico’s in de regio.

Liederen zijn een belangrijk onderdeel van de groeicyclus in de Maxakali-cultuur.

Sinds de oprichting in 2023 heeft het Hāmhi-project meer dan 60 hectare (148 acres) fruitbomen en 155 hectare (383 acres) Atlantisch Woud-vegetatie geplant. Het doel is een herbebost gebied dat bijna twee keer zo groot is.

De deelnemers aan het programma hebben zich ook georganiseerd in een voorlopige brandweer en zelfs natuurlijke brandbarrières gecreëerd, met traditionele methoden zoals het planten van soorten brandwerende vegetatie.

“Liederen helpen het bos te groeien,” zei Damásio, de dorpsleider. “We vragen degenen die zijn overleden om ons te helpen. Ze lopen hier en helpen ons. We roepen het bos op om terug te groeien.”