VN-experts wijzen Rwanda en Oeganda aan: Wat doen ze in de DRC?

Nieuws | Conflict

VN-experts wijzen de schuld naar Rwanda en Oeganda. Wat doen zij in de DRC? M23-rebellen ontvangen ‘instructies’ uit Kigali, terwijl Kampala ‘zijn’ militaire aanwezigheid in de DRC heeft verdubbeld, aldus een gelekt rapport van VN-experts.

Kampala, Oeganda – Rwanda heeft de “leiding en controle” over M23-rebellen in het oosten van de Democratische Republiek Congo (DRC), terwijl Oeganda zijn militaire aanwezigheid in de DRC “eenzijdig heeft verdubbeld”, en gewapende groepen – waaronder die welke zijn aangesloten bij de Congolese regering – schenden de rechten van burgers, volgens een groep VN-experts.

Analisten beschouwen deze rapporten als een essentieel middel voor verantwoording, maar Kigali en Kampala hebben de experts als bevooroordeeld bestempeld.

De nieuwe bevindingen riskeren een domper te zetten op de voorzichtige optimisme die volgde op de ondertekening van een vredesovereenkomst tussen Rwanda en de DRC vorige maand in de VS, en de voortgaande door Qatar bemiddelde vredesgesprekken tussen Kinshasa en M23.

Rwanda’s ‘instructies’ en controle over hulpbronnen

Jarenlang is M23, dat volgens de VN door Rwanda wordt gesteund – een beschuldiging die Kigali ontkent – verwikkeld in een conflict met het Congolese leger en de aanverwante milities, bekend als Wazalendo. Begin dit jaar maakte M23 snelle vooruitgang en veroverde de controle over Goma en Bukavu, de hoofdsteden van Noord- en Zuid-Kivu, die het tot op heden nog steeds in handen heeft.

Het nieuwste VN-expert rapport – het eerste sinds de opmars van M23 – biedt een scherpe beoordeling van het conflict en legt de schuld bij Rwanda voor het faciliteren van de snelle uitbreiding van de rebellen.

Rwanda biedt “kritische steun” aan M23, dat “instructies” ontvangt van de Rwandese regering en inlichtingendiensten, aldus het rapport.

In eerdere rapporten hebben de VN-experts vastgesteld dat er ongeveer 3.000-4.000 Rwandese troepen mevechten met M23 in de DRC. “Een week voor de [M23] aanval op Goma, informeerden Rwandese officials vertrouwelijk de Groep [experts] dat president Paul Kagame had besloten om op korte termijn de controle over Goma en Bukavu over te nemen,” beweert het nieuwe rapport.

Rwanda heeft herhaaldelijk ontkend M23 te steunen, terwijl Kigali de VN-experts scherp heeft bekritiseerd. “Deze rapporten zijn lang geleden geschreven,” zei president Paul Kagame tijdens een persconferentie in Kigali op 4 juli, nadat de inhoud van het rapport in de internationale media was verspreid.

“Ze komen hier alleen maar om een verhaal te bevestigen dat ze al hadden,” zei de Rwandese leider over het VN-expertpanel. Kagame vergeleek de experts met een brandstichter die een huis in brand steekt, maar ook als rechter en aanklager optreedt. “Dezelfde mensen die het [huis] hebben verbrand, zijn degenen die zitten om te oordelen en te vervolgen.”

Het rapport van de VN-experts herhaalde echter enkel zijn kritiek op Kigali. De “de facto richting en effectieve controle” van het Rwandese leger over de operaties van M23 “maakt Rwanda aansprakelijk voor de acties” van de groep, aldus het rapport, waarin wordt betoogd dat het gedrag van Rwanda voldoet aan de drempel voor internationale sancties.

De vorige maand in de VS bemiddelde overeenkomst tussen de DRC en Rwanda omvat M23 niet, maar stelt wel dat alle partijen zich moeten houden aan het Qatar-vredesproces. Het benadrukt ook dat de Congolese regering de ontkoppeling van de gewapende groep, de Democratische Krachten voor de Bevrijding van Rwanda (FDLR), die is opgericht door Hutu’s die betrokken waren bij de moord op Tutsi’s tijdens de genocide van 1994, moet faciliteren. Rwanda moet vervolgens zijn “defensieve maatregelen” binnen de DRC opheffen, aldus de overeenkomst.

Hoewel Kigali vaak heeft betoogd dat zijn acties in de DRC gericht zijn op het aanpakken van langdurige veiligheidsbedreigingen van de FDLR, beweren de VN-experts dat de acties veel verder gaan dan legitieme veiligheidszorgen.

De experts merkten op dat “het uiteindelijke doel van Kigali was om het grondgebied van de DRC en zijn natuurlijke hulpbronnen te controleren.”

Hun rapport beschrijft hoe mineralen, waaronder coltan, werden gestolen uit mijnen in steden die door M23 waren veroverd en vervolgens naar Rwanda werden gesmokkeld. “Eenmaal in Rwanda werden de gestolen mineralen gemengd met lokale productie, waardoor ze effectief werden gewassen in de downstream-aanvoerketen onder het mom van Rwandese oorsprong,” aldus het rapport.

Een deel van de naar Rwanda gesmokkelde mineralen werd gekocht door Boss Mining Solutions Inc, vertegenwoordigd door Eddy Habimana, die eerder betrokken was bij de illegale handel in mineralen uit de DRC, aldus het rapport.

Oeganda ‘verdubbelt’ militaire aanwezigheid

Naast Rwanda schetst het rapport ook schendingen van het internationaal recht door een andere buur, Oeganda. Te midden van de strijd tussen Rwanda/M23 en de DRC was er een “snelle militaire opbouw” door de Oegandese Volksverdedigingsstrijdkrachten (UPDF) in de provincies Noord-Kivu en Ituri, aldus het rapport.

Het aantal troepen is dit jaar aanzienlijk toegenomen, “effectief verdubbelend Oeganda’s aanwezigheid in het land,” voegde het toe.

Het Oegandese leger, dat sinds 2023 gezamenlijke operaties heeft uitgevoerd met het Congolese leger tegen de Geallieerde Democratische Krachten (ADF), een rebellenbeweging met oorsprong in Oeganda, heeft “eenzijdig” zijn troepenaanwezigheid in het oosten van de DRC vergroot, aldus het rapport.

“De Congolese regering bevestigde dat de nieuwe UPDF-deployment zonder haar voorafgaande goedkeuring werd uitgevoerd, en dat de UPDF eenzijdige initiatieven ondernam buiten het kader van gezamenlijke operaties met het [Congolese leger],” aldus het rapport.

De inzet, volgens het panel van experts, roept vragen op over de motieven van Kampala, vooral gezien eerdere beschuldigingen van UPDF-steun aan M23. Terwijl Oeganda beweerde dat de troepenbewegingen defensief waren en gericht op het veiligstellen van zijn economische belangen, zegt het rapport dat hun positionering een de facto bufferzone creëerde die M23 beschermde tegen noordelijke tegenaanvallen.

In reactie schreef de Oegandese ambassadeur bij de VN, Adonia Ayebare, op X dat het rapport “valse beweringen” bevat en pogingen om de gezamenlijke militaire operatie met de DRC te ondermijnen. Hij zei dat Oeganda een officiële verklaring zal uitbrengen na publicatie van het rapport.

Generaal Muhoozi Kainerugaba, de commandant van het Oegandese leger, postte ook op X en zei: “Terwijl de zogenaamde ‘Groep Experts’ van de VN bevooroordeelde rapporten over ons schrijft, blijven wij (UPDF) de levens van mensen in onze regio redden.”

Het rapport van de VN-experts had “herhaalde opruiende openbare verklaringen” van Kainerugaba aan de kaak gesteld, waarin zij zeiden dat hij een nauwe samenwerking tussen de UPDF en het Rwandese leger benadrukte.

Het rapport beschuldigde ook Thomas Lubanga, een voormalige ICC-veroordeelde die in Kampala woont, van het vormen van een politico-militaire beweging om de Congolese regering tegen te werken, “met ten minste morele en passieve goedkeuring van de Oegandese autoriteiten.”

Echter, tijdens een persconferentie in Kampala op 16 juli, zei Lubanga dat hij in gedwongen ballingschap is vanwege vervolging door Kinshasa, en als zijn beweging steun van Oeganda had ontvangen, “zou zij zich vandaag voor de deur van Kinshasa bevinden.”

Oegandese en Rwandese belangen in de DRC

Kristof Titeca, een professor aan de Universiteit van Antwerpen die recent een rapport over de Oegandese operaties in de DRC heeft gepubliceerd, dringt er bij lezers op aan het VN-rapport en de reactie daarop te bekijken in de context van regionale dynamiek.

Kigali en Kampala delen overlappende belangen in de DRC – vooral op het gebied van veiligheid, politieke invloed en economische toegang – maar deze belangen plaatsen hen ook in een complexe relatie van zowel samenwerking als concurrentie, zei hij.

Titeca betoogt dat de heropleving en snelle uitbreiding van M23, deels werd getriggerd door de angst van Kigali dat Kampala op zijn invloed in het oosten van de DRC zou kunnen inbreken nadat Oeganda zijn soldaten had toegestaan de DRC binnen te gaan in de achtervolging van de ADF.

Naarmate M23 terrein won tegen het einde van 2024, reageerde Oeganda met troepeninzet, vooral gericht op het voorkomen dat de rebellen – en bij uitbreiding Rwanda – gebieden binnentrokken die het als zijn invloedsfeer beschouwt.

Titeca stelt dat de militaire manoeuvres zowel een strategische boodschap aan Rwanda vormden als ook gericht waren op het beschermen van de Oegandese belangen.

Uit de bewegingen en houdingen die sinds eind 2024 zijn waargenomen, suggereert Titeca dat Kigali en Kampala een impliciete overeenkomst kunnen hebben over hun respectieve invloedsferen.

“Sommige mensen denken dat er misschien een overeenkomst is tussen Kampala en Kigali over hun interessegebied,” zei hij. In het oosten van de DRC zijn “ze vrienden en ook vijanden tegelijkertijd,” voegde hij eraan toe, verwijzend naar Oeganda en Rwanda.

Schendingen door Kinshasa

Voor de VN-experts draagt Kinshasa ook een deel van de verantwoordelijkheid. Aan de Congolese kant schetst het rapport een beeld van een staat onder belegering, die worstelt om soevereiniteit over zijn oostelijke gebieden te behouden.

De regering blijft zwaar leunen op ongeregelde Wazalendo-groepen en op de FDLR, ondanks dat deze laatste onder VN-sancties staat, als proxy in haar strijd tegen M23 en het Rwandese leger.

Hoewel strategisch, zegt het rapport, heeft deze alliantie de veiligheids- en mensenrechtensituatie verslechterd, wat bijdraagt aan vergeldingsaanvallen, kinderwervingen en seksueel geweld.

Terwijl het M23’s acties tijdens de inname van Goma en Bukavu aan de kaak stelde, documenteerde het rapport ook een patroon van ernstige schendingen van het internationaal humanitair recht en mensenrechten – waaronder plundering, seksueel geweld en moorden – door zich terugtrekkende Congolese soldaten en Wazalendo-strijders tegelijkertijd.

“Deze misdaden vonden plaats in een klimaat van straffeloosheid, in de algemene context van een verzwakte commando-keten,” aldus het rapport.

Bij het afdoen van het rapport beschuldigde de Rwandese president het panel ervan een bevooroordeeld verhaal tegen Kigali te verspreiden en de medeplichtigheid van de Congolese regering aan de FDLR te negeren, die volgens hem nog steeds anti-Tutsi-standpunten verspreidt die leidden tot de genocide van 1994.

“Alle rapporten, 75 procent ervan, geven de schuld aan AFC/M23 en Rwanda,” zei Kagame tijdens de persconferentie van 4 juli. “Je zult merken dat ze nooit iets omvattends schrijven over de FDLR of hoe Congolese instellingen haat en genocide-ideologie verspreiden. Hoe kunnen experts dat niet zien?”

“Ze zitten in New York of Parijs en vertrouwen op getuigenissen van Congolese officials of FDLR-sympathisanten,” zei hij. Het rapport merkt op dat Rwanda de groep experts geen toegang tot Kigali verleende. Gatete zegt echter dat Rwanda aanvankelijk samenwerkte met het panel, maar later stopte omdat de rapporten consequent bevooroordeeld en, naar zijn mening, irrelevant waren. “Niemand neemt serieus wat ze schrijven,” zei hij.

Terwijl Rwanda en Oeganda de VN-rapporten als bevooroordeeld beschouwen, zien anderen ze als essentiële hulpmiddelen voor verantwoording. Stewart Muhindo, een onderzoeker van de Congolese burgermaatschappij LUCHA, zei dat het panel cruciaal bewijs levert dat zowel staat- als niet-statelijke actoren uitdaagt.

“Het panel vertelt harde waarheden,” merkte hij op, wijzend op het feit dat het rapport ook de Congolese regering bekritiseert voor haar voortdurende samenwerking met de FDLR, ondanks beloften om de alliantie te beëindigen. “Het gaat niet alleen om het beschuldigen van Rwanda.”

Muhindo is het ook eens met VN-experts dat de afhankelijkheid van de DRC van Wazalendo-strijders de humanitaire crisis heeft verergerd. Deze ongeregelde strijdkrachten, hoewel ze niet gesanctioneerd zijn zoals de FDLR, zijn betrokken geweest bij wreedheden, waaronder aanvallen op burgers en de rekrutering van kindsoldaten, zei hij.

“Ondanks de voortdurende vredesinitiatieven blijven pogingen om de regio te stabiliseren aanzienlijke uitdagingen tegenkomen,” zeiden de VN-experts in het rapport. “Burgers dragen de zwaarste lasten van het conflict, met wijdverspreide ontheemding, onveiligheid en ernstige schendingen van internationaal humanitair en mensenrechtenrecht.”