Vergeten: Hoe een Mexicaanse stad strijdt tegen de grote industrie voor water

‘Vergeten’: Hoe een Mexicaanse stad worstelt tegen de grote industrie voor water

In San Cristóbal de las Casas, Mexico, zijn lege Coca-Cola-flessen gestapeld in kratten. Het bekende rode en witte logo is bijna op elke straat te zien. Het staat op de voorzijde van lokale winkels, op de zijkanten van bezorgwagens en vrachtwagens, en zelfs op de flessen die door peuters worden gedronken.

Dit alomtegenwoordige merk van Coca-Cola is niet alleen een teken van populariteit in de Mexicaanse stad San Cristóbal de las Casas, gelegen in de hooglanden van Chiapas. Sommigen zeggen dat het ook een teken van gevaar is. Coca-Cola is de meest populaire drank in Mexico en genereert jaarlijks miljarden dollars aan verkopen.

Echter, klimaatverandering dwingt gemeenschappen zoals San Cristóbal tot een pijnlijke confrontatie met Coca-Cola en andere multinationale bedrijven die enorme hoeveelheden water gebruiken voor hun producten. “Water stroomt naar het geld en naar bedrijven zoals Coca-Cola, niet naar de mensen,” zegt Fermin Reygadas, de directeur van Cántaro Azul, een organisatie die schoon water levert aan landelijke dorpen in Chiapas.

San Cristóbal, met ongeveer 200.000 inwoners, herbergt een bottelarij van Femsa, een voedings- en drankconglomeraat dat het recht heeft om Coca-Cola in veel delen van Latijns-Amerika te bottelen en verkopen. Femsa heeft vergunningen om dagelijks meer dan 300.000 gallons water, of ongeveer 1,14 miljoen liter, uit het nabijgelegen Huitepec-vulkaanbekken te onttrekken. Maar die vraag heeft geleid tot ernstige waterstress.

Hoewel Chiapas de meeste water per hoofd van de bevolking in heel Mexico heeft, heeft meer dan één op de drie mensen in landelijke gebieden geen toegang tot stromend water. Breder bekeken wordt verwacht dat Mexico tegen 2050 in 20 van zijn 32 staten te maken krijgt met waterschaarste als gevolg van klimaatverandering en ernstige droogte.

Al in 2020 hadden 11 staten te maken met waterschaarste. De hoofdstad, Mexico-Stad, loopt het risico “dag nul” te bereiken — een term die wordt gebruikt om het volledige verlies van water uit kranen te beschrijven. Dit heeft geleid tot conflicten over waterrechten tussen lokale bewoners en bedrijven zoals Coca-Cola en het Franse multinationale bedrijf Danone.

In de staat Puebla hebben inheemse activisten bijvoorbeeld een bottelarij van Danone bezet uit protest tegen de bijna 1,4 miljoen liter die het uit de lokale aquifer onttrekt. Critici wijzen de industriële onttrekking aan voor de groei van een sinkhole van bijna 122 meter breed, hoewel het bedrijf elke connectie ontkent.

Verarmde gemeenschappen worden vaak het hardst getroffen door de waterschaarste. Gloria Álvarez, een bewoner van een laaginkomenswijk in de heuvels boven San Cristóbal, zei dat de droge periodes weken kunnen duren. Wanneer haar kranen droogstaan, moet de moeder van zes kinderen 30 minuten of langer met de bus reizen om water te vinden voor drinken, schoonmaken en baden.

Zelfs degenen die in het centrum van San Cristóbal wonen, hebben te maken met chronische onderbrekingen van hun watervoorzieningen. Ismail Jiménez, een 23-jarige bewoner, zei dat hij slechts drie uur om de twee dagen water ontvangt. Soms moet hij een volle week wachten om stromend water in zijn huis in het stadscentrum te krijgen, slechts enkele honderden meters van de populaire toeristische bestemming Santo Domingo de Guzmán.

De onzekerheid maakt het leven bijzonder stressvol. Jiménez, een stagiaire als accountant, legt uit dat hij gedwongen is naar belangrijke werkvergaderingen te gaan zonder zich te kunnen wassen. “De bedrijven nemen te veel water,” zegt Jiménez. “We hebben het nodig.”

Zelfs degenen die geluk hebben en water via hun kranen ontvangen, kunnen het meestal niet drinken. Het grondwater in San Cristóbal is de afgelopen jaren beïnvloed door rioolvervuiling, waarbij onderzoekers bewijs hebben gevonden van fecale besmetting. Hierdoor is salmonella, een bacterie die diarree kan veroorzaken, endemisch geworden. Een studie van 2017 door onderzoekers van de ECOSUR-universiteit vond dat het water in de lokale wetlands ook hoge niveaus van ziekteverwekkers bevatte.

Slechts 7 procent van de huishoudens in Chiapas gelooft dat hun water veilig is om te drinken, volgens een nationale enquête uit 2023. “Mensen vertrouwen het kraanwater hier niet,” zegt Reygadas. “De waterbronnen zijn als open riolen.” De situatie dwingt velen om flessenwater te kopen in plaats van kraanwater — of om frisdrank te drinken.

Reygadas wijst erop dat die consumentenvraag een “vicieuze cirkel” heeft gecreëerd, die de overheid in staat heeft gesteld om met weinig inspanningen de kwaliteit van de openbare watervoorziening te verbeteren, terwijl de extractie van water door bedrijven wordt aangewakkerd. Volgens een paper uit 2019 van de Nationale Autonome Universiteit van Mexico had de staat Chiapas de hoogste frisdrankconsumptie in het land. De studie vond dat de inwoners van Chiapas jaarlijks ongeveer 683,8 liter Coca-Cola per persoon consumeren, genoeg om meerdere badkuipen te vullen.

Elke halve liter Coca-Cola vereist volgens een officieel rapport uit 2010 van Coca-Cola en de milieuorganisatie The Nature Conservancy 35 liter water om te produceren. Ongeveer 28 liter wordt gebruikt voor het verbouwen van suikerbieten om de drank te zoeten, 7 liter is nodig om de plastic fles te produceren, en 0,4 liter vormt de basis voor het product zelf. Een woordvoerder van Coca-Cola reageerde niet op de vraag of het rapport uit 2010 nog steeds accuraat was, maar verwees naar het laatste duurzaamheidsrapport van het bedrijf, dat beweert dat de watergebruiksefficiëntie sinds 2015 met 10 procent is verbeterd.

Activisten in San Cristóbal de las Casas hebben gepleit voor een herziening van de manier waarop water in en rond de stad wordt onttrokken. De vergunningen voor de Coca-Cola-bottelarij zijn onderdeel van een deal met de overheid die tientallen jaren teruggaat. De snelle ontwikkeling van de frisdrankenindustrie in Mexico begon met de Noord-Amerikaanse Vrijhandelsovereenkomst (NAFTA) in 1994, wat investeringen vanuit de Verenigde Staten vergemakkelijkte en een golf van globalisering inluidde. Datzelfde jaar opende de fabriek in San Cristóbal.

Kritici zeggen dat de voorwaarden van de vergunningen bevooroordeeld zijn ten gunste van Coca-Cola. “Hoe kunnen ze miljoenen liters water onttrekken en ons niets laten?” vraagt DK Dens, een lokale graffiti-artiest die muurschilderingen maakt van enorme Coca-Cola-flessen die de oceanen van de aarde met een rietje drinken. Volgens een rapport uit 2017 van een coalitie van milieu- en burgerrechtenorganisaties betaalt Femsa 2.600 pesos of $155 voor elke watervergunning in Mexico. De auteurs van het rapport noemen dat bedrag “absoluut belachelijk” vergeleken met de winsten die de bedrijven uit het water maken.

Eduardo Gomez, een professor die een studie schreef over de politieke invloed van Coca-Cola in Mexico, wijst de gunstige deals toe aan “de eenvoud waarmee industrie leiders toegang hebben tot congres- en bureaucratische instellingen”. Hij wijst erop dat Vicente Fox bijvoorbeeld hoofd was van Coca-Cola Femsa voordat hij in 2000 tot Mexicaans president werd gekozen. De Nationale Watercommissie van Mexico (CONAGUA), verantwoordelijk voor het verlenen van waterconcessies, heeft niet gereageerd op verzoeken om commentaar over de kritieken op het vergunningverleningsproces en de omvang van de deals met Coca-Cola in het hele land.

Coca-Cola heeft nu een marktaandeel van 70 procent in de productie en verkoop van frisdrank in Mexico. De Femsa-geleide operatie runt meer dan 20.000 gemakswinkels in het hele land. “Ze zijn als narcomenudistas,” zegt Arana, en vergelijkt de strategie met Mexicaanse drugkartels die grote netwerken van kleine dealers creëren. “Zo werkt het businessmodel van Coca-Cola. Je kunt er niet aan ontsnappen.”

Femsa heeft niet gereageerd op verzoeken om commentaar over zijn bedrijfspraktijken in Mexico en specifiek in San Cristóbal, inclusief hoe het zou reageren op de beschuldigingen van Arana en wat het doet om zijn impact op de waterschaarste te minimaliseren. Daniela Puerta, een woordvoerder van Coca-Cola Mexico, weigerde een interview, maar zei in een e-mail: “We houden altijd rekening met lokale wetten en regelgeving. We erkennen de uitdagingen van de wateraccess in San Cristóbal en werken al bijna een decennium samen met lokale gemeenschappen en NGO’s om de toegang tot water te verbeteren.”

Andere factoren, zoals slechte infrastructuur en snelle verstedelijking, hebben ook bijgedragen aan de waterschaarste, volgens Raúl Rodríguez, voorzitter van de Wateradviesraad van Mexico. “De staat en gemeentelijke overheden moeten meer economische middelen investeren om de watervoorziening voor de bevolking te waarborgen,” zei hij. Maar ondanks de zorgen over de wateraccess blijkt het voor sommige mensen in San Cristóbal moeilijk om Coca-Cola op te geven. “Ik zie niet in waarom we ermee zouden moeten stoppen,” zegt Manuela Dias, een inheemse Tzotzil-vrouw wiens gezin van vijf maïs en groenten verbouwt in de heuvels boven San Cristóbal. “Er is toch niets anders voor ons.”