Syrië’s Nieuwe Heersers Moeten Verleden Fouten van Libanon en Irak Voorkomen

OPINIE

De nieuwe heersers van Syrië mogen de fouten uit het verleden van Libanon en Irak niet herhalen. De autoriteiten die nu Damascus controleren, geven gemengde signalen over de toekomstige richting van Syrië. De leider van de Hayat Tahrir al-Sham (HTS), Ahmed al-Sharaa, sprak op 8 december 2024 een menigte toe bij de iconische Oemayyadenmoskee in de hoofdstad.

In deze eerste dagen van wat wordt gepresenteerd als een “nieuw tijdperk” in Syrië, geven de autoriteiten in Damascus tegenstrijdige signalen af. Aan de ene kant benadrukken ze hun inzet om de staatsinstellingen van Syrië te behouden en de diversiteit van de bevolking te respecteren. Aan de andere kant geven ze blijk van de bedoeling om het uiterst delicate proces van politieke transitie te monopoliseren, en daarmee ook de staatsmacht.

Het pad dat ze uiteindelijk kiezen, zal bepalen of de fouten en miscalculaties die al-Assad’s Syrië, maar ook Irak en Libanon verwoestten, hier in dit “nieuwe tijdperk” worden herhaald.

Voordat de HTS-troepen onder leiding van generaal Ahmed al-Sharaa, ook bekend als Abu Mohammed al-Julani, op 8 december Damascus binnenvielen, beloofden ze de formele structuur van de staatsinstellingen te behouden. De voormalige premier Mohammed al-Jalali bleef formeel aan in functie tot 10 december en speelde een cosmetische rol bij de overdracht aan Mohammed al-Bashir, de overgangsminister-president die deze rol tot maart zal vervullen.

Kort voor deze datum kondigden de HTS-troepen ook een algemene amnestie aan voor soldaten van het Syrische leger, wat hun intentie signaleert om het reguliere leger te behouden, dat een centrale pijler van de staat is.

Het behoud van de structuur en eenheid van de militaire instelling is cruciaal om een staatsinstorting tijdens een politieke transitie te voorkomen. We hebben de rampzalige gevolgen gezien van het niet doen hiervan in Irak in 2003. Irak lijdt nog steeds onder de gevolgen van deze ernstige fout, meer dan 20 jaar na de vernietiging van zijn militaire organisatie tijdens de invasie.

De HTS-autoriteiten hebben tot nu toe ook geen interesse getoond in het starten van een intensief de-Baathificatieproces, vergelijkbaar met datgene dat alle instellingen in Irak heeft uitgehold en het land decennialang heeft gedestabiliseerd na de val van Saddam. Het lijkt er voor alle praktische doeleinden op dat de nieuwe autoriteiten niet van plan zijn de Baath-partij, die sinds 1963 aan de macht is in Damascus, als instelling aan te pakken. De leiding van de voormalige eenpartij heeft een opschorting van activiteiten aangekondigd, maar geen beëindiging. De website van de partij is nog steeds operationeel en toont zelfs een foto van Bashar al-Assad. De centrale en lokale kantoren zijn niet systematisch aangevallen, zoals men zou kunnen verwachten na een regimewisseling.

In andere positieve tekenen verklaarde interim-premier al-Bashir dat de binnenkomende regering van plan is de onderdrukkende veiligheidsdiensten op te heffen die sinds de jaren ’60 miljoenen Syriërs terroriseren. Hij kondigde plannen aan om de zogenaamde “antiterrorismewetten” die in 2012 in werking traden, te herroepen. Deze wetten waren een vernieuwde versie van speciale wetten die meer dan 50 jaar militaire tribunalen legitimeerden die gericht waren op honderden duizenden activisten en dissidenten.

Dit zijn onmiskenbaar positieve stappen, die de wens reflecteren om een nieuw Syrië op te bouwen zonder de kernelementen die de overleving van de staat mogelijk maken, af te breken. De interacties van de binnenkomende autoriteiten met burgers op gemeentelijk niveau, die tot nu toe gekenmerkt zijn door een nadruk op civiele – niet militaire – relaties, signaleren ook een constructieve benadering van governance.

Echter, al deze veelbelovende tekenen worden enigszins overschaduwd door uitspraken en acties van de nieuwe autoriteiten die herinneren aan het autoritaire verleden van Syrië, wat het land kan doen herhalen wat zijn buren deden tijdens hun eigen politieke transities.

HTS-leider al-Sharaa kondigde bijvoorbeeld de benoeming van al-Bashir aan, die eerder de zogenaamde Redderregering van Idlib leidde, tot premier zonder enige externe partijen te raadplegen. Deze unilaterale benoeming, die uitsluitend op interne banden is gebaseerd, heeft mensen bezorgd gemaakt dat de disfunctionele machtsmechanismen van al-Assad’s Syrië voortgezet kunnen worden in het nieuwe tijdperk.

Een andere opvallende ontwikkeling was de beslissing om de HTS-vlag – met de islamitische geloofsbelijdenis (shahada) in zwart op een witte achtergrond – te tonen tijdens de eerste vergadering van de nieuwe regering, gehouden op het kantoor van de premier. Voor velen deed dit denken aan hoe tot enkele dagen geleden de Syrische driekleur altijd werd vergezeld door de banner van al-Assad’s Baath-partij.

Evenmin verrassend, maar niet minder significant, is de impliciete contradictie tussen de media-verklaringen van de nieuwe autoriteiten over de inclusiviteit van hun staatsopbouwproject en hun stilte over de inclusie van Koerdisch-Syrische gemeenschappen. Al-Sharaa en zijn inner circle lijken niet bereid om Koerden te omarmen en hen uit te nodigen deel te nemen aan dit nationale project, terwijl er delicate onderhandelingen over machtsbalansen langs de Eufraat plaatsvinden tussen Turkije, dat HTS steunt, en de Verenigde Staten, die een militaire aanwezigheid in Koerdisch gecontroleerde gebieden handhaven. Bovendien zou het openen naar de Koerden het risico met zich meebrengen Turkije te beledigen, dat de nieuwe leiders in Damascus waarschijnlijk als cruciaal beschouwen voor het behoud van hun opkomende bestuursproject.

Aan de andere kant hadden de nieuwe heersers van Damascus krachtiger de de facto annexaties door Israël ten zuidwesten van Damascus kunnen veroordelen, evenals de ongekende reeks Israëlische luchtaanvallen op de installaties van het Syrische leger – hetzelfde leger dat al-Sharaa zegt te willen beschermen tegen de ineenstorting na al-Assad. De bijna stilte van al-Sharaa en zijn nieuwe premier over de betrekkingen met Israël heeft bij veel Syriërs de wenkbrauwen doen fronsen. Hoewel ze ongetwijfeld opgelucht zijn door de “bevrijding” na een halve eeuw, blijven Syriërs diep gehecht aan de principes van nationale verdediging, evenals de behoud van Syrië’s soevereiniteit en territoriale integriteit.

De militaire leiders die de vacuüm hebben opgevuld dat door het Assad-regime is achtergelaten, hebben nog geen duidelijke aanwijzing gegeven over de koers van de transitie die ze toezicht houden. Ze hebben ook de enige routekaart die momenteel op tafel ligt in internationale onderhandelingen niet erkend: VN-resolutie 2254 van 2015. Dit document schetst het pad naar een ordelijke transitie, met twee overkoepelende prioriteiten: het waarborgen van de staat, onderscheiden van het regime, en verdere bloedvergieten voorkomen. De urgentie van deze prioriteiten wordt onderstreept door verontrustende, zij het misschien onvermijdelijke, episodes van afrekeningen die zijn opgekomen in de straten en pleinen van verschillende Syrische steden na decennia van systematisch geweld door het regime.

Deze principes zijn expliciet verankerd in VN-resolutie 2254. Hoewel de resolutie is opgesteld in een politieke en militaire context die sterk verschilt van de huidige realiteiten, blijft de routekaart voor een ordelijke, Syrische-gelieerde transitie een waardevolle gids. De resolutie roept op tot de oprichting van een overgangsregering met volledige uitvoerende bevoegdheden die inclusief is voor de politieke krachten van Syrië, het opstellen van een nieuwe grondwet, en wetgevende verkiezingen onder toezicht van de VN binnen 18 maanden na de aanvang van de transitie. Het garandeert ook stemrechten voor alle Syriërs, inclusief vluchtelingen en leden van de diaspora. Opmerkelijk is dat de tekst expliciet “terroristische groepen” uitsluit en dat HTS als zodanig is aangemerkt door de Verenigde Staten, de Europese Unie en de VN minder dan drie jaar na de aanneming van de resolutie. Al-Sharaa en zijn bondgenoten voelen zich mogelijk niet gebonden aan een resolutie die zonder hun deelname door buitenlandse partijen is onderhandeld die hen hebben gedemoniseerd.

Het is cruciaal dat westerse regeringen, in plaats van zich te haasten om een formele omweg te vinden om HTS als een legitieme partner te erkennen ondanks hun “terroristische” aanduiding, de nieuwe heersers van Damascus onder druk zetten om een oprechte inclusieve politieke transitie te starten in overeenstemming met de principes die zijn uiteengezet in de resolutie van 2015.

In dit verband moet de Syrische burgermaatschappij – zowel publieke entiteiten als die lang onderdrukt of clandestien waren, binnen het land en onder de diaspora – dringend mobiliseren om ruimtes te creëren voor politieke en civiele dialoog die gemeenschappelijke affiliaties overstijgen.

Het risico is duidelijk: Syrië onder HTS zou kunnen veranderen in een grotere versie van Libanon, met instellingen die er democratisch en republikeins uitzien, maar in werkelijkheid worden gecontroleerd door een smalle elite die de macht verticaal uitoefent via sektarische en cliëntelistische loyaliteiten, versterkt door hun respectieve buitenlandse beschermheren. Het vermijden van dit lot vereist prioriteit te geven aan gelijke toegang tot basisdiensten en fundamentele rechten – zoals gezondheidszorg, onderwijs, werkgelegenheid en huisvesting – op een manier die inclusief en eerlijk is, in plaats van exclusief en sektarisch.

Alleen door actief burgerschap te bevorderen en horizontale verbindingen over gemeenschappelijke kloven te bouwen, kunnen Syriërs een toekomst waarborgen die vrij is van de bijtende erfenissen van al-Assad’s autoritarisme.