Keerpunt of zinloze wending: Brengt de deal tussen DR Congo en Rwanda vrede?

Nieuws|Conflict

Keerpunt of zinloze wending: Zal de deal tussen DR Congo en Rwanda vrede brengen?

Van cruciale mineralen tot M23 en uitsluiting van de basis, deskundigen overwegen of de door de VS bemiddelde overeenkomst kan slagen.

Vijf maanden geleden zette de Amerikaanse president Donald Trump met een enkel bericht op sociale media een halve miljoen mensen in het oosten van de Democratische Republiek Congo (DRC) op het spel door de sluiting van USAID aan te kondigen – de grootste hulpgever in het land.

Onlangs claimde dezelfde administratie in Washington, DC, dat zij de Congolese bevolking had bevrijd uit een decennialang conflict dat vaak wordt beschreven als het dodelijkste sinds de Tweede Wereldoorlog. Dit jaar alleen al zijn duizenden mensen omgekomen en zijn er honderdduizenden ontheemd.

Terwijl het Witte Huis mogelijk zijn diplomatieke triomf viert met de bemiddeling van een vredesakkoord tussen de gespannen buren DRC en Rwanda, zeggen deskundigen dat de stemming onder sceptische waarnemers en mensen die gevangen zitten in conflicten en ontberingen in het oosten van de DRC veel gematigder zal zijn.

“Ik denk dat veel gewone burgers nauwelijks geraakt worden door de deal en velen zullen afwachten of er positieve gevolgen uit voortkomen,” zei Michael Odhiambo, een vrede-expert van Eirene International in Uvira, in het oosten van de DRC, waar 250.000 ontheemde mensen door de bezuinigingen van Trump op hulp geen toegang tot water hebben.

Odhiambo suggereert dat voor Congolezen die in steden leven die worden gecontroleerd door gewapende groepen – zoals het mineralenrijke gebied van Rubaya, dat in handen is van M23-rebellen – de betrokkenheid van de VS in de oorlog eerder angst dan verlichting kan veroorzaken.

“Er is angst dat de Amerikaanse vrede gewelddadig kan worden afgedwongen, zoals we hebben gezien in Iran. Veel burgers willen gewoon vrede, en hoewel dit wordt gepresenteerd als een vredesakkoord, is er de vrees dat het kan leiden tot toekomstig geweld dat door Amerika kan worden gerechtvaardigd ter bescherming van zijn zakelijke belangen.”

De overeenkomst, ondertekend door de Congolese en Rwandese ministers van Buitenlandse Zaken in Washington, is een poging om het bloedvergieten te stoppen in een conflict dat in verschillende vormen al sinds de jaren ’90 woedt.

Bij de ondertekening noemde de Rwandese minister van Buitenlandse Zaken Olivier Nduhungirehe het een “keerpunt”, terwijl zijn Congolese tegenhanger, Therese Kayikwamba Wagner, zei dat het moment “lang op zich had laten wachten”.

“Het zal de pijn niet wissen, maar het kan beginnen te herstellen wat het conflict veel vrouwen, mannen en kinderen heeft ontnomen – veiligheid, waardigheid en een gevoel van toekomst,” zei Wagner.

Trump heeft ondertussen gezegd dat hij lof verdient voor het bijeenbrengen van de partijen, en zelfs gesuggereerd dat hij een Nobelprijs voor zijn inspanningen verdient.

Hoewel de deal gericht is op het beëindigen van decennia van brute conflicten, wijzen waarnemers op zorgen met betrekking tot de kleine lettertjes: dat het ook werd bemiddeld nadat de Congolese president Felix Tshisekedi in maart had gezegd dat hij bereid was samen te werken met de VS aan een mineralen-tegen-veiligheid deal.

Deskundigen zeggen dat Amerikaanse bedrijven hopen toegang te krijgen tot mineralen zoals tantalum, goud, kobalt, koper en lithium die ze wanhopig nodig hebben om aan de vraag naar technologie te voldoen en China te verslaan in de race om Afrika’s natuurlijke hulpbronnen.

Maar dit heeft vrees gewekt bij critici dat de belangrijkste interesse van de VS in de overeenkomst is om de buitenlandse winning van de zeldzame aardmetalen van oostelijke DRC verder te bevorderen, wat zou kunnen leiden tot een herhaling van het geweld dat in de afgelopen decennia is gezien, in plaats van een de-escalatie.

M23 en FDLR: Zullen gewapende groepen zich schikken?

De belangrijkste voorwaarden van het vredesakkoord – dat ook wordt gesteund door Qatar – vereisen dat Kinshasa en Kigali binnen 90 dagen een regionaal kader voor economische integratie opstellen en binnen 30 dagen een gezamenlijk veiligheidscoördinatiemechanisme vormen. Daarnaast moet de DRC de terugtrekking van de gewapende groep, de Democratische Krachten voor de Bevrijding van Rwanda (FDLR), faciliteren, waarna Rwanda zijn “defensieve maatregelen” binnen de DRC zal opheffen.

Volgens de Verenigde Naties en andere internationale mensenrechtenorganisaties zijn er ongeveer 3.000 tot 4.000 Rwandese troepen op de grond in oostelijke DRC, terwijl Kigali actief M23-rebellen steunt die dit jaar sleutelsteden in de regio hebben veroverd. Rwanda heeft deze claims herhaaldelijk ontkend.

M23 is centraal in het huidige conflict in oostelijke DRC. De rebelgroep, die voor het eerst de wapens opnam in 2012, werd tijdelijk verslagen in 2013 voordat ze in 2022 weer opdook. Dit jaar heeft ze aanzienlijke vooruitgang geboekt, met de controle over de hoofdsteden van zowel de provincies Noord-Kivu als Zuid-Kivu in januari en februari.

Hoewel er aparte bemiddelingsinspanningen onder leiding van Qatar gaande zijn met betrekking tot het conflict met M23, maakt de rebelgroep geen deel uit van deze overeenkomst die vorige week werd ondertekend.

“Rwanda heeft zijn eigen defensieve mechanismen [in DRC] die niets met M23 te maken hebben,” zei Ruhumuliza, en voegde eraan toe dat Kigali deze mechanismen pas zal verwijderen zodra de FDLR is aangepakt.

Maar de uitsluiting van M23 uit het door de VS bemiddelde proces wijst op een van de mogelijke scheuren in de deal, zeggen deskundigen.

“De impact van de overeenkomst kan ernstiger zijn voor de FDLR, aangezien deze expliciet vereist dat ze ophouden te bestaan,” zei Odhiambo van Eirene International. “De M23, echter, bevindt zich in een sterkere positie gezien de invloed die zij hebben door de controle over Goma en Bukavu en het inkomen dat ze daarmee genereren.”

Het door de VS bemiddelde proces vereist dat de landen de voortdurende inspanningen van Qatar ondersteunen om vrede te bemiddelen tussen de DRC en M23. Maar door dit op te nemen, “lijkt de deal ook de verwachtingen met betrekking tot de M23 te temperen,” betoogt Odhiambo.

Bovendien “hebben M23 de capaciteit om chaos te blijven veroorzaken, zelfs als Rwanda besluit tegen hen op te treden,” voegde hij eraan toe. “Daarom denk ik dat de overeenkomst op zichzelf geen grote impact zal hebben op de M23.”

Wat betreft de invloed van de huidige deal op de twee landen, riskeren beide blootgesteld te worden voor hun rol in het conflict, voegde hij eraan toe.

“Ik denk dat als Rwanda erin slaagt om de M23 te overwinnen zoals voorzien in de deal, dit de lang vermoedde proxyrelatie tussen hen kan bewijzen.”

Voor de DRC, zei hij, zal het uitvoeren van de voorwaarden van de overeenkomst niet goed zijn voor de FDLR, maar hij suggereerde dat oproepen om hen te neutraliseren een grote opgave kunnen zijn.

“Als [Kinshasa] erin slaagt dit te doen, dan verwijderen ze de rechtvaardiging van Rwanda voor zijn activiteiten in de DRC. Maar om dit te doen kan een grote opgave zijn gezien de capaciteit van de FARDC [DRC-leger], en falen om dit te doen zal bijdragen aan het verhaal van een disfunctionele en incapabele staat. Daarom denk ik dat de DRC meer op het spel heeft dan Rwanda.”

Daarentegen zou de regering van Tshisekedi politieke punten kunnen scoren, volgens Jakob Kerstan, DRC-landdirecteur voor de Konrad-Adenauer-Stiftung (KAS), die democratie en de rechtsstaat bevordert.

“Het gevoel … van de Congolese bevolking is heel erg dat het conflict is achtergelaten: niemand geeft er echt om in de wereld; Congo wordt alleen maar geëxploiteerd, enzovoort. En het feit dat er nu een wereldmacht is die zich om de DRC bekommert … ik denk dat dit een winst is,” zei hij.

Hij vindt ook dat er vandaag minder druk op de regering van Kinshasa ligt dan eerder dit jaar toen M23 voor het eerst snel oprukte. “Er zijn geen protesten meer. Natuurlijk zijn mensen boos over de situatie [in het oosten], maar ze accepteren het gewoon. En ze weten dat ze militair gezien deze strijd niet kunnen winnen. De regering van Kinshasa weet dat ook.”

M23-rebellen in Bukavu, Democratische Republiek Congo [Hugh Kinsella Cunningham/Getty Images]

‘Vrede voor exploitatie’?

Hoewel Kinshasa blijkbaar bereid is de VS toegang te geven tot de cruciale mineralen van het land in ruil voor veiligheid, vinden veel waarnemers op het continent zo’n deal zorgwekkend.

De Congolese analist Kambale Musavuli vertelde Africa Now Radio dat berichten over de mogelijke toewijzing van miljarden dollars aan mineralen aan de VS de “Berlijnse Conferentie 2.0” waren, verwijzend naar de 19e-eeuwse bijeenkomst waarin Europese machten Afrika verdeelden. Musavuli betreurde ook het gebrek aan verantwoording voor mensenrechtenschendingen.

Ondertussen noemde de Congolese Nobelprijswinnaar Denis Mukwege de overeenkomst een “schandalige overgave van soevereiniteit” die buitenlandse bezetting, exploitatie en decennia van straffeloosheid valideerde.

Voor anderen kan het zijn dat de VS uiteindelijk met een slechte deal eindigen.

KAS’s Kerstan gelooft dat Trumps mensen de complexiteit van zaken doen in de DRC misschien hebben onderschat – wat in het verleden veel buitenlandse bedrijven heeft afgeschrikt.

Zelfs degenen die deze weg naar vrede verwelkomen, erkennen dat de situatie fragiel blijft.

Alexandria Maloney, een senior fellow van het Atlantic Council’s in de VS gevestigde Afrika Centrum, prees de Trump-deal voor het combineren van diplomatie, ontwikkeling en strategisch hulpbronbeheer. Maar ze waarschuwde voor extractie zonder investering in infrastructuur, vaardigheden en milieubescherming. “Fragiele bestuursstructuren in oostelijke DRC, vooral een zwakke institutionele capaciteit en gefragmenteerde lokale autoriteit, kunnen de handhaving of het publieke vertrouwen ondermijnen,” vertelde Maloney aan de website van de denktank.

Bovendien kan China’s “diepgewortelde aanwezigheid in de mijnbouwsector van de DRC de uitvoering compliceren en geopolitieke spanningen verhogen,” voegde ze eraan toe.

Voor analisten lijken de meest optimistische beoordelingen over de rol van de VS in dit proces te zeggen: Gelukkig zijn de Amerikanen ingegrepen; terwijl de minst optimistische zeggen: Zijn ze niet te ver gegaan?

Over het geheel genomen lijkt deze overeenkomst voor vrede in Congo weinig supporters te hebben buiten multilaterale diplomatieke fora zoals de VN en de Afrikaanse Unie.

Voor velen is de grootste zorg de uitsluiting van Congolezen en maatschappelijke organisaties – waar eerdere vredespogingen ook zijn mislukt.

“Deze deal doet eigenlijk twee dingen: Het ontzegt de Congolese bevolking – Congolese slachtoffers en overlevenden – gerechtigheid; en tegelijkertijd voedt het straffeloosheid,” zei hij, en pleitte in plaats daarvan voor een internationaal straftribunaal voor Congo en voor de verantwoordelijken voor geweld in zowel Kigali als Kinshasa om ter verantwoording te worden geroepen.

“Vrede begint met gerechtigheid,” zei Tampa. “Je kunt geen vrede of stabiliteit hebben zonder gerechtigheid.”