Kan Frankrijk Vertrouwen op Zachte Macht Nu de Militaire Invloed in Afrika Verdwenen is?

Kenmerken | Politiek

Met het verdwijnen van de militaire invloed van Frankrijk in Afrika, kan het land zich dan beroepen op zachte macht? De Franse taal en een CFA-valuta die 14 landen aan de Franse schatkist bindt, blijven grote effecten hebben.

Deze week hebben Franse troepen hun terugtrekking uit Tsjaad voltooid, vóór de deadline van 31 januari, wat weer een nieuwe klap betekent voor de afnemende militaire greep van Frankrijk op zijn voormalige West- en Centraal-Afrikaanse bolwerken. N’Djamena heeft in december abrupt de banden met Parijs verbroken en een militair verdrag beëindigd dat 1.000 Franse soldaten in het land stationeerde. Dit uitgestrekte land is een belangrijke plek voor het monitoren en lanceren van missies tegen de vele gewapende groepen die actief zijn in de onrustige Sahel-regio en voor het volgen van activiteiten in het buurland Libië, dat door oorlog wordt verwoest.

Deze afbouw maakt deel uit van een recente trend waarbij voormalige Franse koloniën hun militaire en diplomatieke banden met hun voormalige heerser hebben verbroken of verlaagd, gedreven door wrok over vermeende Franse inmenging in hun landen.

In Niger, Burkina Faso en Mali, waar militaire regimes aan de macht zijn, zijn ongeveer 4.000 Franse soldaten vertrokken, terwijl Russische troepen zijn binnengekomen om te helpen bij de strijd tegen gewapende groepen. Tsjaad, Senegal en Ivoorkust hebben hetzelfde pad gevolgd.

“Als je een buitenlandse macht in je land hebt, betekent dat dat je op de een of andere manier soevereiniteit opgeeft, en deze landen zien het als een bevrijding van die inmenging,” aldus analisten.

Populaire wrok tegen Frankrijk is in “La Francafrique” sinds de koloniale tijden gekropen, maar is nu geëxplodeerd. In het afgelopen decennium hebben demonstranten van Abidjan tot Niamey in de straten gemarcheerd, waarbij ze Frankrijk de schuld gaven voor van alles, van verkiezingsinmenging tot instabiliteit.

Toch, zelfs nu de Franse militaire bases sluiten, zeggen analisten dat Parijs subtiele maar diepgaande invloed blijft uitoefenen. Van de Franse taal en een gezamenlijke munt onder voormalige koloniën tot telefoonnetwerken en baguettes; de invloed van Frankrijk is zichtbaar en alomtegenwoordig in het dagelijks leven van mensen in deze landen, wat een totale scheiding bijna onmogelijk zou kunnen maken.

Frans: ‘Nummer één taal’

De grootste zachte macht van Frankrijk ligt in het bereik van de Franse taal. Van de 300 miljoen Franstaligen wereldwijd in 2022 woonde bijna 50 procent in Afrika, volgens de Organisatie van Franstalige Landen. Er zijn meer Franstaligen in de Democratische Republiek Congo dan waar dan ook behalve in Frankrijk.

In heel het continent hebben lokale inwoners in de loop der tijd de rigide regels van de taal aangepast aan hun behoeften. In Kameroen, waar Frans en Engels officiële talen zijn, zijn gemengde zinnen zoals “tu go où” (waar ga je naartoe) gebruikelijk.

In verschillende Franstalige landen wordt officiële communicatie, zoals openbare mededelingen, het nieuws of zelfs lezingen, echter nog steeds in standaard Frans gepresenteerd. In Mali, waar de militaire regering de Franse taal in augustus tot een niet-officiële status heeft gedegradeerd, is Frans nog steeds de werktaal, maanden later.

Erkenning van de macht van de Franse taal leidde in 2018 tot een initiatief van de regering van president Emmanuel Macron om Franse lessen aan te bieden in de meeste Afrikaanse steden. Tijdens een toespraak tot studenten in Burkina Faso dat jaar, voor de twee landen uit elkaar gingen, verklaarde Macron dat Frans de “nummer-één taal in Afrika … en misschien zelfs de wereld” zou zijn.

De taal wordt al positief bekeken in Engelstalige landen zoals Nigeria, waar elite scholen ouders verleiden met de belofte dat hun kinderen Frans zullen leren.

Senegal’s president Bassirou Diomaye Faye, die in april 2024 werd verkozen met beloftes om anti-establishment beleid te leveren en de banden met Frankrijk te verminderen, heeft echter geprobeerd de greep van de taal te doorbreken. Zijn officiële toespraken worden in zowel Frans als de dominante Wolof-taal gehouden.

Faye heeft ook stappen ondernomen om een nieuwe instantie op te richten die straten en pleinen in het hele land zal hernoemen ter ere van lokale bewoners. De eeuwenlange heerschappij van Frankrijk over het land was zo alomvattend dat straten, bruggen en pleinen vernoemd waren naar koloniale officieren of Franse woorden droegen.

CFA: Gecompliceerde gezamenlijke munt

Net zo sterk zijn de economische banden die Frankrijk sinds vóór de onafhankelijkheid aan zijn voormalige koloniën heeft bevestigd. Mobiele netwerkproviders, de supermarktketen Auchan en het nucleaire bedrijf Orano zijn allemaal Franse bedrijven die nu deel uitmaken van het bedrijfsleven in verschillende Franstalige landen. Hoewel deze bedrijven steeds vaker het doelwit zijn geworden van gewelddadige anti-Franse protesten, zijn er geen tekenen dat ze van plan zijn te vertrekken.

Daarnaast is er de gezamenlijke CFA-valuta zone. Opgericht in december 1945, in een tijd waarin de roep om onafhankelijkheid al toenam, omvat de CFA-valuta zone 14 West- en Centraal-Afrikaanse landen. Het stond oorspronkelijk bekend als de “frank van de Franse kolonies in Afrika”, wat de oorspronkelijke bedoelingen van Frankrijk met de valuta verraadt. Tegenwoordig staat het bekend als de frank van de Afrikaanse Financiële Gemeenschap en is het vrijwillig. Alleen Guinee-Conakry en Mauritanië hebben de zone verlaten na hun onafhankelijkheid.

Sommigen beschouwen de valuta als een sterke stabilisator tegen inflatie, maar er zijn veel controverses over de voorwaarden: landen moeten 50 procent van hun reserves in de Franse schatkist houden om de valuta aan de euro van Frankrijk te koppelen. Veel wetenschappers en Afrikaanse leiders merken op dat dit de groei van de CFA en daarmee de economieën van de landen die het gebruiken, beperkt. Anderen hebben het een neokoloniaal instrument van de Fransen genoemd.

In augustus 2015 riep de voormalige Tsjadische president Idris Deby in een toespraak ter gelegenheid van de onafhankelijkheidsverjaardag op tot verandering: “We moeten de moed hebben om te zeggen dat er een koord is dat de ontwikkeling in Afrika voorkomt en dat moet worden doorgeknipt,” zei Deby. Toch heeft sindsdien geen enkele Afrikaanse leider, inclusief de militaire leiders, de zone verlaten.

In Senegal beloofde president Faye tijdens zijn verkiezingscampagne de CFA te laten vallen en te stoppen met samenwerken met westerse monetaire instellingen zoals de Wereldbank en het Internationaal Monetair Fonds, maar heeft het tegenovergestelde gedaan.

Analisten zeggen dat landen bang kunnen zijn voor de wraak van Frankrijk: Nadat Guinee in 1960 had gestemd om de CFA-zone te verlaten, lanceerde de Franse regering een geheime missie, Operatie Persil, om het land te overspoelen met de nieuwe Guineese frank en hyperinflatie te veroorzaken. Parijs was ook van plan om wapens te verzenden om een lokaal conflict te starten, hoewel de operatie werd onderschept.

Het verlaten van de CFA-zone en het oprichten van een nieuwe lokale munt, althans in West-Afrika, wordt ook bemoeilijkt door een regionale drang binnen de Economische Gemeenschap van West-Afrikaanse Staten (ECOWAS) om een gezamenlijke munt te vormen die moet concurreren met de euro van de Europese Unie. Dit proces is echter meerdere keren vertraagd, en sommigen geven Frankrijk de schuld hiervan: In 2019, een dag voordat ECOWAS-landen de definitieve voorwaarden voor de “eco”-valuta zouden aannemen, kondigde de Ivoriaanse president Alassane Ouattara – een trouwe Franse bondgenoot – aan dat de CFA-zone landen een nieuwe munt zouden aannemen. De naam? Ook “eco”. Tot nu toe is geen van beide valuta verschenen.

Nu landen zich blijven afkeren van Frankrijk, is Parijs ook begonnen met het implementeren van een nieuwe Afrikastrategie die eind 2024 werd gelanceerd: Er zijn plannen om de troepenaanwezigheid in landen die de Franse troepen nog niet hebben weggestuurd, zoals Gabon, waar nog ongeveer 300 Franse soldaten zijn, permanent te verminderen.

Jean-Marie Bockel, de speciale gezant van president Macron voor Afrika, zei in mei dat Frankrijk wil “zijn zichtbare aanwezigheid verminderen, maar logistieke, menselijke en materiële toegang tot deze landen behouden, terwijl we onze actie versterken als reactie op hun aspiraties.” Frankrijk vormt ook steeds meer nauwere relaties met voormalige Britse koloniën zoals Nigeria en Kenia, die niet dezelfde pijn en wrok tegen Parijs voelen als hun Franstalige buren. In december verwelkomde Macron de Nigeriaanse president Ahmed Tinubu met het gebruik van pidgin-Engels in zijn welkomsttoespraak.

“Voor Frankrijk voelt het als een schone lei,” zei analist Ochieng.