Israël zou Iran mogelijk net over de nucleaire grens hebben geduwd

OPINIE | Kernwapens

Israël lijkt Iran mogelijk over de nucleaire lijn te hebben geduwd. De aanvallen die bedoeld waren om Iran te verhinderen een nucleaire macht te worden, kunnen er juist toe leiden dat het land de bom gaat bouwen – en de regio in een bredere conflict trekt.

Historici zullen 13 juni 2025 wellicht markeren als de dag waarop de wereld een grens overschreed waar ze niet gemakkelijk van terug kan. In een zet die de internationale gemeenschap shockeerde en de wereldmarkten deed wankelen, lanceerde Israël in de vroege ochtenduren een grootschalige militaire operatie tegen Iran, waarbij doelen in ten minste 12 provincies, waaronder de hoofdstad Teheran en het noordwestelijke knooppunt Tabriz, werden aangevallen. Onder de doelwitten bevonden zich verdachte nucleaire installaties, luchtverdedigingssystemen en de woningen en kantoren van hoge militaire functionarissen. Iraanse staatsmedia bevestigden de dood van verschillende hoge commandanten van de Islamitische Revolutionaire Garde (IRGC).

De Israëlische regering bevestigde officieel de verantwoordelijkheid voor de aanvallen en noemde de campagne Operatie Verheven Leeuw. Iraanse functionarissen beschreven het als de meest directe oorlogsdaad in het decennialange schaduwconflict tussen de landen.

Israëlisch premier Benjamin Netanyahu lijkt twee doelen na te streven. Ten eerste vrezen Israëlische functionarissen dat Iran dichtbij de technische capaciteit is om een nucleaire wapen te bouwen – iets wat Netanyahu herhaaldelijk heeft beloofd te voorkomen, desnoods met geweld. Ten tweede hoopt Israël dat een dramatische escalatie Teheran onder druk zal zetten om een nieuwe nucleaire overeenkomst te accepteren die gunstiger is voor de Verenigde Staten en Israëlische belangen, inclusief het verwijderen van zijn verrijkt uraniumvoorraad. Net zoals Netanyahu er niet in is geslaagd Hamas te vernietigen door militaire kracht, kunnen beide doelen uiteindelijk alleen dienen om een breder regionaal conflict te verlengen.

Terwijl het vooruitzicht van een totale oorlog tussen Iran en Israël al lange tijd opdoemt, voelt het verloop van de gebeurtenissen op vrijdag gevaarlijk anders. De schaal, gedurfde aanpak en implicaties van de aanval – en de bijna zekere Iraanse reactie – doen de schaduw van een regionaal conflict oprijzen dat ver buiten de traditionele grenzen kan overspoelen.

Sinds de Arabische Lente in 2011 heeft een koude oorlog tussen Saoedi-Arabië en Iran zich in de regio afgespeeld, terwijl elk land probeerde zijn invloed uit te breiden. Die rivaliteit werd in maart 2023 tijdelijk onderbroken door Chinese bemiddeling. Maar sinds oktober 2023 heeft een uitputtingsoorlog tussen Israël en Iran zich ontvouwd via zowel conventionele als asymmetrische middelen – een conflict dat nu dreigt de koers van het Midden-Oosten voor de komende jaren te bepalen.

Of deze confrontatie verder escaleert, hangt nu grotendeels af van één man: Ayatollah Ali Khamenei. Als de hoogste leider van Iran de overleving van de Islamitische Republiek als fundamenteel bedreigd beschouwt, kan de reactie van Teheran zich ver buiten het Israëlische grondgebied uitbreiden.

In de afgelopen maanden hadden Israëlische leiders herhaaldelijk gewaarschuwd dat een aanval op de nucleaire faciliteiten van Iran aanstaande was. Inlichtingenbeoordelingen in Tel Aviv beweerden dat Iran nog maar enkele weken verwijderd was van het verwerven van de benodigde componenten om een nucleaire wapen te bouwen. Hoewel deze bewering door andere leden van de internationale gemeenschap werd betwist, beïnvloedde het desalniettemin de beslissing van Israël om militair op te treden.

Tegelijkertijd waren er indirecte onderhandelingen gaande tussen Iran en de VS, gericht op het beperken van de uraniumverrijking van Iran en het verminderen van spanningen door middel van een herziene nucleaire overeenkomst. De Amerikaanse president Donald Trump steunde deze diplomatieke inspanningen publiekelijk en beschreef ze als verkieslijk boven wat hij een potentieel bloederige oorlog noemde. De gesprekken stokten echter toen Iran weigerde de verrijking op zijn eigen grondgebied te stoppen.

De Amerikaanse regering, terwijl ze officieel tegen militaire escalatie was, gaf naar verluidt stilzwijgend goedkeuring voor een beperkte Israëlische aanval. Washington geloofde dat een dergelijke aanval de balans in de onderhandelingen zou kunnen verschuiven en een boodschap zou versturen dat Iran niet vanuit een positie van kracht onderhandelde – vergelijkbaar met hoe Trump de positie van Oekraïne in relatie tot Rusland heeft gekaderd. Hoewel Amerikaanse functionarissen volhouden dat ze van de aanvallen op de hoogte waren maar niet operationeel deelnamen, werden zowel de vliegtuigen als de bunkerbrekende bommen die werden gebruikt geleverd door de VS, laatstgenoemde tijdens de eerste termijn van Trump.

Voorlopige rapporten van Iraanse bronnen bevestigen dat de aanvallen aanzienlijke schade aanrichtten aan centrifugehallen en verrijkingsleidingen in de Natanz-faciliteit. Iraanse functionarissen volhouden echter dat het nucleaire programma intact blijft. De nucleaire infrastructuur van Iran omvat meerdere diep begraven locaties – sommige meer dan 500 meter onder de grond en verspreid over afstanden van meer dan 1.000 km. Als gevolg hiervan lijkt totale vernietiging van het programma door luchtaanvallen alleen in deze eerste fase onwaarschijnlijk.

De Iraanse functionarissen hebben al lang gewaarschuwd dat elke directe militaire agressie op hun grondgebied door Israël een rode lijn zou overschrijden, en ze hebben zware vergelding beloofd. Nu, met bloed vergoten op hun grondgebied en belangrijke doelen vernietigd, staat Khamenei onder enorme interne en externe druk om te reageren. De eliminatie van meerdere hooggeplaatste militaire functionarissen in één nacht heeft de vraag naar een veelzijdige reactie verder geïntensiveerd.

De reactie van Iran tot nu toe heeft de vorm aangenomen van een nieuwe golf van drone-aanvallen, vergelijkbaar met die in april en oktober – de meeste daarvan werden onderschept door Israëlische en Jordaanse verdedigingen.

Als Iran zich niet engageert met de VS tijdens de aankomende gesprekken in Oman op zondag over een mogelijke nucleaire deal, kan het falen van de diplomatie het begin markeren van een langdurige campagne. De Iraanse regering heeft verklaard dat zij de Israëlische operatie niet beschouwt als een geïsoleerd voorval, maar eerder als het begin van een langer conflict. Verwijzend naar het als een “oorlog van uitputting” – een term die ook wordt gebruikt om de langdurige oorlog van Iran met Irak in de jaren ’80 te beschrijven – hebben functionarissen aangegeven dat de confrontatie waarschijnlijk weken of zelfs maanden zal duren.

Hoewel vergeldingsmissie- en droneaanvallen op Israëlische doelen waarschijnlijk zullen aanhouden, anticiperen velen nu ook dat Iran Amerikaanse militaire bases in de Golf, Bahrein, Qatar, de Verenigde Arabische Emiraten en zelfs Jordanië zou kunnen aanvallen. Een dergelijke escalatie zou waarschijnlijk de Amerikaanse strijdkrachten rechtstreeks in het conflict betrekken, cruciale regionale infrastructuur impliceren en wereldwijde olievoorzieningen verstoren, vooral via de Straat van Hormuz. Dit zou op zijn beurt een scherpe stijging van de energieprijzen kunnen veroorzaken en de wereldmarkten in een neerwaartse spiraal kunnen trekken – met de belangen van bijna elke grote macht erbij betrokken.

Zelfs als een onmiddellijke, proportionele militaire reactie moeilijk blijkt, wordt verwacht dat Iran in verschillende domeinen zal handelen, waaronder cyberaanvallen, proxy-oorlogvoering en politieke manoeuvres. Onder de politieke opties die naar verluidt worden overwogen, is een volledige terugtrekking uit het Verdrag inzake de Non-Proliferatie van Kernwapens (NPT). Iran heeft het NPT-kader lange tijd gebruikt om te beweren dat zijn nucleaire programma vreedzaam is. Het verlaten van het verdrag zou een significante beleidsverschuiving signaleren. Bovendien groeit de speculatie binnen de politieke kringen van Iran dat het religieuze decreet dat door Khamenei is uitgevaardigd en de ontwikkeling en het gebruik van nucleaire wapens verbiedt, opnieuw kan worden overwogen. Als dat verbod wordt opgeheven, kan Iran voor het eerst openlijk een nucleaire afschrikkingscapaciteit nastreven.

Of de aanvallen van Israël erin zijn geslaagd om de nucleaire ambities van Iran te vertragen – of in plaats daarvan Teheran hebben uitgelokt om deze te versnellen – blijft onduidelijk. Wat duidelijk is, is dat de confrontatie een nieuwe fase is ingegaan. Mocht Iran het NPT verlaten en beginnen zijn nucleaire programma te bevorderen zonder de beperkingen van internationale verdragen, dan kan men stellen dat de campagne van Israël – bedoeld om een bom te stoppen – in plaats daarvan kan leiden tot een versnelling van de creatie ervan.