Hoe China Beloven en ‘Schulden’ aan Oekraïne Vergeet en Rusland’s Oorlog Ondersteunt

In de afgelopen maanden, terwijl de vredesonderhandelingen stagneerden, heeft Rusland zijn aanvallen op Oekraïne opgevoerd.

Toen de Chinese leider Xi Jinping vorige week naast de Russische president Vladimir Poetin in Beijing stond, beweerde hij te werken aan een “werkelijke multilateraliteit” waarin landen elkaar als gelijken behandelen en “hegemonisme en machtspolitiek” vermijden – een vocabulaire waar de Chinese president regelmatig op terugkomt.

China is officieel neutraal in de oorlog van Rusland in Oekraïne, en Xi heeft zichzelf gepresenteerd als een bemiddelaar, waarbij hij Poetin, de Oekraïense president Volodymyr Zelenskyy en de Amerikaanse president Donald Trump heeft uitgenodigd voor gesprekken in Beijing in december.

Maar China is niet neutraal ten opzichte van de oorlogvoerende buren. Drie decennia geleden was China echter de bondgenoot van Oekraïne, niet van Rusland. Toen Oekraïne in 1994 instemde met de opgave van zijn nucleaire wapens in ruil voor veiligheidsgaranties van Rusland, prees China deze stap en bood het in december van dat jaar nucleaire veiligheidsgaranties aan Kyiv aan, mocht het ooit worden aangevallen door een nucleaire macht.

In 2013 ondertekenden Oekraïne en China een Vriendschapsverdrag waarin werd vastgelegd dat “geen van de partijen enige actie zal ondernemen die de soevereiniteit, veiligheid of territoriale integriteit van de andere partij schaadt.” Vita Golod, een expert op het gebied van Chinees-Oekraïense relaties aan de Universiteit van North Carolina in Chapel Hill, zei dat Beijing beide toezeggingen heeft verraden.

In plaats daarvan hielp China Rusland om veroordelingen van zijn invasie van Oekraïne in de VN-Veiligheidsraad te ondermijnen. Een 12-punten-positie paper die China in februari 2023 publiceerde, weigerde Rusland’s oorlog te veroordelen en herhaalde de standpunten van het Kremlin, zoals het initiëren van vredesgesprekken zonder de voorwaarde van een Russische terugtrekking uit Oekraïne.

“Beijing mist de geloofwaardigheid om als een eerlijke bemiddelaar tussen Oekraïne en Rusland op te treden,” zei Plamen Tonchev, een China-expert van het Instituut voor Internationale Economische Relaties (IIER), een denktank in Athene. “Ik denk niet dat het als een garant heeft opgetreden. Integendeel, het heeft Oekraïne in de steek gelaten.”

Oekraïne’s ‘strategisch scepticisme’ ten opzichte van China

In juni 2024 probeerde Oekraïne landen bijeen te brengen voor een vredesconferentie georganiseerd door Zwitserland. China was niet aanwezig, en Oekraïne beschuldigde het ervan andere Aziatische landen onder druk te zetten om zich te onthouden van deelname. Tijdens een toespraak in Singapore bekritiseerde Zelenskyy Rusland voor “het gebruiken van Chinese invloed in de regio” en het “doen van alles om de vredetop te verstoren.”

Xi heeft Poetin, die door Europese leiders openlijk wordt aangeduid als oorlogsmisdadiger, sinds het begin van de grootschalige invasie vijf keer ontmoet. “Oekraïne is overgegaan van voorzichtigheid naar open strategisch scepticisme,” zei Velina Tchakarova, oprichter van de in Wenen gevestigde voorspellingorganisatie For a Conscious Experience (FACE). “China wordt niet langer gezien als een potentiële bemiddelaar, maar als een strategische tegenstander vermomd in neutrale retoriek.”

“Oekraïne verdiept daarom zijn integratie met de NAVO, stemt af op het G7-herstelkader en engageert zich voor technologie- en defensiesamenwerking met democratieën in de Indo-Pacifische regio als onderdeel van een bredere anti-revisionistische coalitie.”

Materiële belangen

China schakelde snel van diplomatieke ondersteuning en politieke rehabilitatie naar materiële bijstand. Al in februari 2023 zei de toenmalige Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Antony Blinken dat Washington “informatie had dat ze overwegen dodelijke steun te bieden”, verwijzend naar China. “De VS zijn niet in een positie om China te vertellen wat het moet doen,” reageerde Wang Wenbin, woordvoerder van het Chinese Ministerie van Buitenlandse Zaken.

In april beschuldigde Oekraïne China van het verzenden van artilleriegranaten en buskruit naar Rusland en legde het sancties op aan drie Chinese bedrijven – een luchtvaartbedrijf en twee bedrijven voor industriële componenten. De Europese Unie volgde. In mei voegde ze Chinese bedrijven toe aan een 17de sanctiepakket voor het leveren van dual-use goederen aan de Russische oorlogsmasjinerie.

China ontkende dodelijke wapens te leveren en zei dat het de export van dual-use goederen strikt controleerde. Maar een onderzoek van het persbureau Reuters in juli meldde dat Chinese bedrijven Rusland’s droneproductie in stand hielden door motoren, verkeerd gelabeld als “industriële koeleenheden”, te verzenden naar de Russische droneassemblagefabrieken. Alleen al vorige maand zei Oekraïne dat het 6.173 drones had neergehaald die door Rusland waren gelanceerd.

China heeft Rusland ook financieel geholpen door niet mee te doen met de EU en de VS in het verbieden van invoer van Russische energie. Integendeel, Poetin en Xi ondertekenden vorige week een overeenkomst voor de bouw van een nieuwe gaspijpleiding die China tot 50 miljard kubieke meter (bcm) gas per jaar zal leveren, naast de 38 bcm die China ontvangt van een bestaande pijpleiding. Op 29 augustus ontving China zijn eerste zending vloeibaar aardgas van het Russische Arctic LNG 2-project, een gesanctioneerde vloeibaarheidsinstallatie.

“Rusland verstevigt zijn politieke en economische afhankelijkheid van China,” zei Andriy Kovalenko, hoofd van het Oekraïense Centrum voor het Bestrijden van Desinformatie. “China dicteert … goedkope prijzen, voorwaarden en deadlines, waardoor Moskou gedwongen wordt overeenkomsten te ondertekenen die het tot een bijlage maken.”

Die afhankelijkheid kan verder gaan dan energie-inkomsten en industriële productie. Oekraïne vermoedt dat China in opdracht van Rusland spioneert. Vorige september zei Zelenskyy dat Chinese satellieten Oekraïense kerncentrales fotografeerden, mogelijk ter voorbereiding op een Russische aanval. In juli arresteerde de Veiligheidsdienst van Oekraïne (SSU) Chinese burgers nadat het naar verluidt geheime documenten op hun mobiele telefoons had gevonden met de specificaties van het Oekraïense Neptune-raketsysteem. Oekraïne gebruikte de Neptune om het vlaggenschip van de Russische Zwarte Zeevloot, de Moskva, in 2022 te zinken.

China’s schuld aan Oekraïne

Naast “Beijing’s pro-Russische neutraliteit”, zoals Tonchev van IIER het verwoordde, heeft China een historische schuld aan Oekraïne genegeerd, zeiden analisten. “China is Oekraïne veel verschuldigd. Het zou nu geen gelijke concurrent voor de VS zijn zonder aanzienlijke overdrachten van technologie uit Oekraïne,” zei een Europese China-expert op voorwaarde van anonimiteit.

In 1998 kocht een Chinese burger de romp van een onafgebouwd Sovjet vliegdekschip, de Varyag, van Oekraïne en sleepte het naar China, zogenaamd om het om te bouwen tot een casino. “Het schip werd later gerenoveerd, gemilitariseerd en gelanceerd als de Liaoning, waarmee de basis werd gelegd voor China’s moderne vliegdekschipprogramma en bredere marine-modernisering,” zei Golod van de Universiteit van North Carolina.

“Dit vroege voorval exemplificeerde China’s exploitatie van de post-Soviet zwakte om zijn eigen militaire capaciteiten op te bouwen met behulp van Oekraïense technologie,” zei Tchakarova van FACE. “Het was het startpunt in China’s strategie om vliegdekschipgevechtsgroepen op te bouwen en de interoperabiliteit van zijn marine- en luchtmacht te verbeteren,” zei Tonchev.

Maar een ander militair technologie-doel was van veel groter belang. In 2016 probeerde Beijing Skyrizon Aviation een controlerend belang in Oekraïnes Motor Sich te verwerven, een van de grootste fabrikanten van motoren voor vrachtvliegtuigen en helikopters ter wereld. Rijk aan Sovjet-luchtvaarttechnologie, was het bedrijf verarmd door het verlies van zijn belangrijkste klant, Rusland, dat oorlog voerde in de Donbas-regio van Oekraïne. China beschouwde Motor Sich als cruciaal voor zijn herbewapening.

Maar 2016 was een wake-upcall voor Europa, toen de Chinese apparatenmaker Midea de Duitse toonaangevende robotica onderneming Kuka overnam, en de China Ocean Shipping Company, een staatsbedrijf, de Piraeus Port Authority in Griekenland kocht om Chinese exporten naar Europa te faciliteren. China’s State Grid, een andere staatsreus, bleek een reeks Europese elektriciteitsnetwerken te hebben gekocht terwijl de EU dacht dat ze deze aan het privatiseren was.

De kapitaalinvesteringen hadden politieke implicaties. Oost-Europese landen zoals Hongarije en Griekenland braken met Europa over beleidsposities ten opzichte van China. “Als we er niet in slagen … om een enkele strategie ten aanzien van China te ontwikkelen, dan zal China erin slagen Europa te verdelen,” zei de Duitse minister van Buitenlandse Zaken Sigmar Gabriel in september.

Frankrijk, Duitsland en Italië vroegen om een Europees screeningsmechanisme voor buitenlandse fusies en overnames, en de EU verklaarde China tot een niet-markteconomie. In dit politieke klimaat, en onder druk van de VS, stopte Oekraïne de verkoop van Motor Sich en nationaliseerde het bedrijf. Beijing Skyrizon Aviation klaagde Oekraïne aan voor $4,5 miljard.

“Vandaag … is er geen actieve militaire of gevoelige technologische samenwerking tussen Oekraïne en China. De relatie is aanzienlijk afgekoeld,” zei Golod.

China’s belangen in Oekraïne

Er waren andere belangen. “In 2021 was China de grootste importeur van Oekraïense gerst en maïs, goed voor meer dan 30 procent van zijn maïsimporten. Oekraïense zonnebloemolie, ijzererts en titanium waren cruciaal voor China’s voedselzekerheid en industriële basis,” zei Tchakarova. Al deze goederen komen nu uit Rusland. China’s invoer uit Oekraïne bedraagt nu $4 miljard – een fractie van de $130 miljard die het uitgeeft aan Russische invoer, volgens de UN Comtrade-database.

Wat is dan China’s spel in Oekraïne? Het lijkt een gebalanceerde positie in te nemen. China hielp te ontmoedigen dat Poetin nucleaire wapens zou gebruiken. Het heeft de annexatie van de vier provincies die Rusland claimt – Luhansk, Donetsk, Zaporizhia en Kherson – niet erkend. Het is geïnteresseerd in wederopbouw. Het is bereid om gesprekken te faciliteren en mogelijk troepen bij te dragen aan een vredesmacht.

Maar, zei Tonchev, zelfbelang drijft sommige van deze posities. China’s steun voor “territoriale integriteit” en de afwijzing van separatisme “kwamen beide kanten ten goede, met het oog op Taiwan,” zei hij. En in gesprekken die hij met Chinese analisten heeft gehad, “is China onwaarschijnlijk om als een donor op te treden … In feite, wanneer ik deze vraag opwerp, is er oorverdovende stilte.”

Uiteindelijk gelooft Tchakarova dat China strategisch Rusland ondersteunt om de Westerse macht uit te putten. In Beijing steunden Poetin en Xi openlijk een nieuwe wereldorde. Dat betekende, zei Tchakarova, “het vervangen van de door het Westen geleide, op regels gebaseerde orde door een multipolaire systeem dat sferen van invloed en territoriale revisionisme tolereert.” Door Oekraïens grondgebied te claimen, is Rusland duidelijk voorstander van dergelijk revisionisme in Europa.