‘Het is de enige manier’: Migranten en leger tegenover elkaar aan de grens tussen Zuid-Afrika en Zimbabwe

Musina, Zuid-Afrika – Elke dag steekt Fadzai Musindo de grens over tussen Zimbabwe en Zuid-Afrika – soms via de officiële grenspost, maar meestal via de gevaarlijkere informele route. Stromen van mannen, vrouwen en kinderen steken regelmatig de brug over die de twee landen scheidt, maar voor de 43-jarige moeder van drie is het een noodzaak om genoeg te verdienen voor haar kinderen.

Musindo werkt als een “runner”, waarbij ze goederen fysiek naar Zimbabwe vervoert voor mensen die in Zuid-Afrika winkelen en hun waren naar de andere kant moeten transporteren. Te midden van de zwakke economie van Zimbabwe en de schaarste aan bepaalde artikelen is de baan populair geworden. Maar het gebruik van de formele Beitbridge-grenspost brengt meer uitdagingen en kosten met zich mee dan oplossingen voor Musindo.

“Ik moet de pagina’s in mijn paspoort sparen, dus ik kan niet elke dag laten stempelen. Als ik dat deed, zou ik elk jaar een nieuw paspoort moeten kopen, en dat kan ik niet,” zei ze, vastbesloten om de $150 kosten voor een vervangend reisdocument zo lang mogelijk uit te stellen.

Om naar Zuid-Afrika en terug te komen, loopt Musindo naar de oevers van de Limpopo-rivier, een van de grootste rivieren in Afrika, waar groepen jonge mannen, bekend als goma-gomas, mensen smokkelen voor een kleine vergoeding. De oversteek is technisch illegaal en gevaarlijk – met onregelmatige migranten die het risico lopen te worden verkracht of beroofd. Maar Musindo zegt dat ze met andere vrouwen loopt om de risico’s te vermijden.

“Als we als groep lopen, gebeurt er niets met ons omdat we met velen zijn,” legde ze uit over haar dagelijkse reizen met een ingepakte doek op haar hoofd, terwijl ze boodschappen en huishoudelijke artikelen voor haar klanten draagt. “Mensen lastigvallen ons niet omdat we hier elke dag werken. De soldaten weten wie we zijn, dus als ze ons zien passeren, laten ze ons gaan,” beweerde ze.

Eenmaal aan de andere kant gebruikt Musindo de legale paden. Maar door het struikgewas en over de krokodilachtige Limpopo is het 5 km lange traject onzeker terrein. De goma-gomas beloven dat ze de politie en soldaten die het struikgewas langs de rivier patrouilleren, kunnen ontlopen, maar sinds het Zuid-Afrikaanse leger (SANDF) vorig jaar een nieuwe grensbewakingsoperatie heeft gelanceerd, zijn velen bezorgder dan voorheen.

Onder de SANDF’s Operatie Corona patrouilleren groepen soldaten met geweren in de hand langs de 233 km lange grens met Limpopo, op zoek naar smokkelaars en mensen die illegaal oversteken. Tijdens een patrouille eind november camoufleerden de soldaten zich in het omliggende grasland, wachtend op wie er zou oversteken.

Uiteindelijk passeerden twee jonge mannen, die een groep van drie vrouwen en een kind door het struikgewas leidden; niet ver daarachter volgden nog een paar jonge mannen hun bushgidsen naar Zuid-Afrika. Maar toen de soldaten uit het hoge gras verschenen, renden de jonge mannen weg, waardoor de groep aan het leger werd overgelaten.

Een zwangere vrouw werd gepakt en door de soldaten in hechtenis genomen. De moeder van de jonge jongen slaagde erin terug te vluchten naar het niemandsland tussen Zimbabwe en Zuid-Afrika, maar haar zoon en vriend werden gepakt en moesten op de omringende rotsen zitten totdat een auto kwam om hen naar de grens te escorteren.

De versterkte grensoperatie, die in september begon en tot eind april zal duren, dekt de grenzen van Zuid-Afrika met Botswana, Mozambique en Zimbabwe. De SANDF zegt dat sinds de start, minder ongedocumenteerde reizigers het risico hebben genomen om via informele middelen over te steken, hoewel gesmokkelde goederen een probleem blijven. Veel mensen nemen echter nog steeds een kans.

De technische uitdagingen voor de wetshandhaving hebben ook kansen gecreëerd voor smokkelaars. In 2020 werd er een 40 km lange hek tussen Zuid-Afrika en Zimbabwe opgericht, met een kostenplaatje van $2,1 miljoen – maar delen zijn sindsdien doorgeknipt. Ondanks inspanningen om de grens opnieuw te installeren, zijn er grote gaten in het prikkeldraad. Een doorzichtig hek, in combinatie met een seizoensgebonden droge rivier, stelt mensen in staat de oversteek te wagen, zo zeggen ambtenaren.

Over de zandige oevers van Limpopo steken de goma-gomas ’s nachts vuur om warm te blijven en signalen naar andere overstekers te sturen over waar te komen en te wachten. Ze wachten tot de volgende kans zich aandient om met meer mensen de oversteek te maken.

Maar degenen die door het leger in hechtenis worden genomen, krijgen een ander lot. Immigratieambtenaren sturen hen terug naar Zimbabwe, maar majoor Mahlahlane vreest dat zelfs als ze worden gedeporteerd, ze misschien weer terugkomen in de hoop betere kansen te zoeken.

“Zwangere vrouwen steken de grens over naar Zuid-Afrika en nadat ze zijn bevallen, proberen ze hun kind als Zuid-Afrikaan te registreren, zodat ze de kinderbijslag kunnen aanvragen,” zei hij.

De Zuid-Afrikaanse Grensbeheer Autoriteit (BMA), opgericht in april 2023 om de grenscontrole te verbeteren, heeft sinds de nieuwe coalitieregering in mei vorig jaar meer dan 410.000 mensen op verschillende locaties gedeporteerd en gearresteerd. De regering, die uit 11 partijen bestaat die zich inzetten voor het beperken van migratie, heeft beloofd om de deportaties te versnellen, aangezien sommige zaken maanden duren om op te lossen.

Echter, Loren Landau, professor aan het African Centre for Migration and Society aan de Universiteit van Witwatersrand in Johannesburg, waarschuwt dat de snelle verwijderingen van onregelmatige migranten andere problemen kunnen creëren. “Een deel van het mandaat van de BMA is ervoor te zorgen dat mensen snel Zuid-Afrika verlaten en wanneer ze snel worden gedeporteerd, hebben ze geen toegang tot maatschappelijk werkers of advocaten, gezinnen worden gescheiden en dat veroorzaakt meer leed.”

Aan de andere kant van de Limpopo heeft de Zimbabweaanse regering een hardhandige aanpak gelanceerd tegen smokkelaars en illegale goederen die per bus, privéauto’s en vrachtwagens worden binnengebracht. Volgens Tafadzwa Muguti, de secretaris voor presidentiële zaken en decentralisatie, zal een taskforce, die de Zimbabwe Revenue Authority (ZIMRA), immigratie en de politie omvat, alle voertuigen die de grens oversteken, doorzoeken.

Iedereen die zijn goederen niet kan verantwoorden, zal deze in beslag nemen en boetes opgelegd krijgen voor degenen die de invoerregels overtreden. Hij zei dat de operatie intensiver werd tijdens het recente feestseizoen, “een periode waarin de smokkelactiviteit vaak toeneemt, aangezien Zimbabweaanse expats die naar huis terugkeren bekend staan om goederen te brengen die de douanerechten ontwijken, wat de uitdagingen voor lokale fabrikanten verergert.”

De Beitbridge-grens, een van de drukste van Afrika, ziet dagelijks meer dan 13.000 reizigers en meer dan 400 bussen oversteken. Naast de reguliere beweging worden dagelijks mensen en goederen in en uit Zuid-Afrika gesmokkeld. ZIMRA schat dat Zimbabwe tot $1 miljard heeft verloren aan niet-aangegeven invoerinkomsten, dus de belastingambtenaren doorzoeken elke grensvervoerder. Maar de operatie heeft lange vertragingen aan de drukke grens veroorzaakt, wat frustrerend is voor degenen die voor het feestseizoen reizen.

Voor Musindo echter heeft de grensoperatie geleid tot verdere vertragingen in haar werk als runner, omdat het de mogelijkheid om sneller en alternatieve middelen te gebruiken om de oversteek te maken, heeft afgesneden. “Als het zo is, kan ik meer dan vijf uur wachten in de rij [bij de grenspost] met iemands bagage; op sommige dagen kan het zelfs langer duren, dus zelfs al kan de grens vol zijn met mensen, kan ik op een dag 200 rand [$11] verdienen als ik geluk heb om voor twee klanten te dragen,” klaagde ze.

In de struiken van de Limpopo patrouilleren meer Zuid-Afrikaanse troepen, die de beweging onder controle houden. “Omdat de rivier droog is, maken mensen gebruik van de gaten. Ze zullen zich niet richten op het punt van binnenkomst, maar ze zouden liever komen en een gat uitbuiten,” zei majoor Mahlahlane. Soms is de rivier seizoensgebonden droog en nog meer door de droogte, maar de aanvang van de regen heeft mensen niet afgeschrikt.

Hij voegde eraan toe dat het leger zich geen zorgen maakt over Zimbabweanen die legaal in Zuid-Afrika zijn. “Er zullen meer beveiligingsdiensten langs de grens zijn … maar we richten ons op illegale activiteiten.” Sommige Zuid-Afrikaanse dorpen langs de Limpopo zijn ook medeplichtig aan het illegaal vervoeren van goederen met ezelkarren, zei hij. Sigaretten zijn een veelvoorkomende contrabande die de Zuid-Afrikaanse markt binnenkomt. De hoge invoerheffingen die Zuid-Afrika heft, maken smokkel een lucratieve optie voor degenen die de douanerechten willen ontlopen. Sinds de start van Operatie Corona zijn meer dan 8 miljoen rand ($500.000) aan sigaretten in beslag genomen langs grensnederzettingen, aldus ambtenaren.

Toch kan het permanent onderdrukken van illegale handel moeilijk zijn voor Zuid-Afrika, aangezien de runners en goma-gomas die al tientallen jaren de rivierroute gebruiken, andere paden kunnen vinden. Het verminderen van onregelmatige migratie op lange termijn vereist volgens James Chapman, hoofd van advocacy bij het Scalabrini Center, een non-profitorganisatie die de rechten van migranten en vluchtelingen beschermt, een veelzijdige aanpak. “Grensbeheer vereist een duurzame, veelzijdige aanpak … op een manier die in overeenstemming is met fundamentele mensenrechten en het juridische kader van Zuid-Afrika.”

Echter, Landau houdt vol dat grenscontrole een politiek probleem is, waarbij xenofobie in het verleden golfbewegingen van aanvallen op buitenlanders heeft aangewakkerd. Hij stelt dat de grootste uitdaging niet de migratie is, maar de staat van de arme stedelijke gebieden in Zuid-Afrika. “Een oplossing op lange termijn hangt af van wat het probleem is en waar het zich bevindt, het probleem zit niet op de grens, het probleem zit in de steden, in de townships die zijn overgenomen door criminele bendes en het aanpakken van dat probleem is cruciaal,” zei hij.

Misdaad en ongelijkheid zijn wijdverspreide problemen in het post-apartheid Zuid-Afrika en in gemarginaliseerde gemeenschappen zijn Afrikaanse buitenlanders vaak het doelwit van publieke frustratie. Ondanks de xenofobe reactie, zien veel Afrikanen de meest geïndustrialiseerde economie van het continent nog steeds als hun potentiële pad naar een beter leven.

Ondanks de verhoogde patrouilles van het leger langs de zandige moerassen van Limpopo en het hoge risico om als ongedocumenteerde persoon gepakt te worden, overwegen nieuwe groepen Zimbabweanen met de start van een nieuw jaar naar Zuid-Afrika te gaan om te ontsnappen aan de economische problemen in hun land.

Voor dagelijkse grenswerkers voelt Musindo dat het nemen van een kans om onder de brug over te steken beter is dan wachten in de lange rijen die het bedrag aan geld dat ze voor haar familie kan verdienen, verminderen. “Ik moet zoveel mogelijk werken omdat mijn kinderen in januari weer naar school moeten. De soldaten kunnen proberen mensen tegen te houden, maar wat kan ik doen? Dit is de enige manier die ik kan gebruiken,” zei ze, voordat ze weer in de bewegende menigte verdween.