Gevaarlijke vervuiling van de Mekong-rivier door wetteloze mijnbouw in Myanmar

Een visser stuurt zijn boot langs een afgelegen stuk van de Mekong-rivier in de provincie Bokeo, Laos.

Houayxay, Laos – Vandaag was een goede dag voor Khon, een Laotiaanse visser die leeft in een drijvend huis gemaakt van plastic vaten, schroot en hout op de Mekong-rivier. Khon’s eenvoudige huisboot bevat alles wat hij nodig heeft om op deze machtige rivier te leven: een paar metalen potten, een vuur om voedsel te koken en zich ’s nachts warm te houden, evenals wat netten en een paar kleren.

Wat Khon echter niet altijd heeft, is vis. “Er zijn dagen dat ik niets vang. Het is frustrerend,” zegt hij. “De waterstanden veranderen voortdurend door de dammen. En nu zeggen ze ook dat de rivier vervuild is. Daar in Myanmar graven ze in de bergen. Mijnbouw, of zoiets. Al die giftige stoffen komen hier terecht,” voegt hij eraan toe.

Khon woont in de noordwestelijke provincie Bokeo van Laos, op een van de meest schilderachtige stukken van de Mekong-rivier, terwijl deze door het hart van de Gouden Driehoek slingert – het grensgebied dat Laos, Thailand en Myanmar deelt. Deze afgelegen regio staat al lang bekend om drugproductie en -handel. Nu is het ook betrokken bij de wereldwijde zoektocht naar goud en zeldzame aardmetalen, die cruciaal zijn voor de productie van nieuwe technologieën en in alles worden gebruikt, van smartphones tot elektrische auto’s.

Volgens de Thaise Afdeling Milieucontrole hebben rivieren in deze regio, zoals de Ruak, Sai en Kok – allemaal zijrivieren van de Mekong – abnormale niveaus van arseen, lood, nikkel en mangaan getoond. Arseen, in het bijzonder, heeft de veiligheidslimieten van de Wereldgezondheidsorganisatie overschreden, wat heeft geleid tot gezondheidswaarschuwingen voor gemeenschappen langs de rivier. Deze zijrivieren stromen direct in de Mekong en de vervuiling heeft zich verspreid naar delen van de hoofdloop van de rivier. De effecten zijn waargenomen in Laos, wat de Mekong River Commission ertoe heeft aangezet om de situatie “matig ernstig” te verklaren.

“Dit is verontrustend en slechts het eerste hoofdstuk van de crisis, als de mijnbouw doorgaat,” zegt Pianporn. “Vissers hebben onlangs zieke, jonge meervallen gevangen. Dit is een kwestie van regionale volksgezondheid en vereist dringende actie van de regeringen,” voegt ze eraan toe.

De bron van de zware metalenvervuiling wordt verondersteld verderop in de Shan-staat van Myanmar te liggen, waar tientallen ongereguleerde mijnen zijn ontstaan naarmate de zoektocht naar zeldzame aardmetalen wereldwijd toeneemt. Zachary Abuza, een professor aan het National War College in Washington en een expert op het gebied van Zuidoost-Azië, zegt dat er in het zuiden van de Shan-staat in het afgelopen jaar minstens een dozijn, en mogelijk zelfs 20, mijnen voor goud en zeldzame aardmetalen zijn opgericht.

Myanmar bevindt zich nu vier jaar in een burgeroorlog en de wetloosheid heerst in het grensgebied, dat wordt beheerd door twee krachtige etnische gewapende groepen: de Restoration Council of Shan State (RCSS) en het United Wa State Army (UWSA). De militaire regering van Myanmar heeft “geen echte controle”, zegt Abuza, afgezien van het vasthouden van de stad Tachileik, de belangrijkste grensovergang tussen Thailand en Myanmar. Geen van beide groepen vecht tegen de junta, legt hij uit, en beide zijn druk bezig zichzelf te verrijken uit de chaos in de regio en de rush om mijnen te openen.

“In deze vacuüm is de mijnbouw geëxplodeerd – waarschijnlijk met betrokkenheid van Chinese handelaren. Het leger in Naypyidaw kan geen vergunningen verlenen of milieuregels handhaven, maar ze nemen nog steeds hun deel van de winst,” zegt Abuza.

Verontrustende achteruitgang

Vervuiling door mijnbouw is niet de enige kwaal van de Mekong-rivier. Jarenlang is de gezondheid van de rivier aangetast door een groeiende keten van waterkrachtcentrales die het natuurlijke ritme en de ecologie drastisch hebben veranderd. In het bovenste deel van de Mekong, binnen China, zijn bijna een dozijn enorme waterkrachtcentrales gebouwd, waaronder de Xiaowan en Nuozhadu dammen, die in staat zouden zijn een enorme hoeveelheid van de rivierstroom tegen te houden. Verder stroomafwaarts heeft Laos zijn economische toekomst gevestigd op waterkracht. Volgens de Mekong Dam Monitor, die wordt gehost door het Stimson Centre in Washington, DC, zijn er nu minstens 75 dammen operationeel op de zijrivieren van de Mekong, en twee in Laos – Xayaburi en Don Sahong – liggen direct in de hoofdloop van de rivier.

Als regel is waterkracht een schoner alternatief voor kolen. Maar de rush om de Mekong te dammen veroorzaakt een ander soort milieuprobleem. Volgens WWF en de Mekong River Commission ondersteunde het Mekong-bekken ooit ongeveer 60 miljoen mensen en zorgde het voor tot 25 procent van de wereldwijde vangst van zoetwatervissen. Vandaag de dag loopt één op de vijf vissoorten in de Mekong gevaar om uit te sterven, en de sediment- en nutriëntenstromen van de rivier zijn drastisch verminderd, zoals gedocumenteerd in een rapport van de Mekong Dam Monitor 2023–2024 en onderzoek van International Rivers.

“De verontrustende achteruitgang van de vispopulaties in de Mekong is een urgente oproep tot actie om deze buitengewone – en buitengewoon belangrijke – soorten te redden, die niet alleen de samenlevingen en economieën van de regio ondersteunen, maar ook de gezondheid van de zoetwaterecosystemen van de Mekong,” zei Lan Mercado, regionaal directeur van WWF Azië en de Stille Oceaan, bij de lancering van een rapport in 2024 getiteld De Vergeten Vissen van de Mekong.

In Houayxay, de hoofdstad van de provincie Bokeo, leken de markten tijdens een recent bezoek grotendeels zonder vis te zijn. Bij Kad Wang View, de belangrijkste markt van de stad, waren de visstalletjes bijna leeg. “Misschien vanmiddag, of misschien morgen,” zei Mali, een verkoopster in haar zestiger jaren. Voor haar had Mali haar kleine voorraad vis in een cirkel gerangschikt, hopend de uitstalling voller te laten lijken voor potentiële klanten. Bij een andere markt, Sydonemy, net buiten de stad Houayxay, was het verhaal hetzelfde. De visstalletjes waren leeg. “Soms komt de vis, soms niet. We wachten gewoon,” zei een andere verkoper.

“Er waren vroeger gigantische vissen hier,” herinnert Vilasai, 53, die uit een vissersfamilie komt maar nu als taxichauffeur werkt.

“De rivier was vroeger voorspelbaar”

Ian G Baird, professor in de geografie en Zuidoost-Aziatische studies aan de Universiteit van Wisconsin-Madison, zegt dat de bovenstroomse dammen – vooral die in China – ernstige gevolgen hebben gehad voor de benedenstroomse gebieden in Noord-Thailand en Laos. “Maar sinds de dammen zijn gebouwd, zijn die omstandigheden dramatisch veranderd. Er zijn nu snelle fluctuaties in de waterstand in het droge seizoen, wat vroeger zeldzaam was, en dit heeft negatieve gevolgen voor zowel de rivier als de mensen,” zegt hij.

Een ander belangrijk effect is de omkering van de natuurlijke cyclus van de rivier. “Nu is er meer water in het droge seizoen en minder tijdens het regenseizoen. Dat vermindert overstromingen en de gunstige ecologische effecten van de jaarlijkse overstromingspuls,” legt Baird uit. “De dammen houden water vast tijdens het regenseizoen en geven het vrij in het droge seizoen om de energieproductie en winst te maximaliseren. Maar dat doodt ook seizoensgebonden overstroomde bossen en verstoort de ecologische functie van de rivier,” zegt hij.

Bun Chan, 45, leeft met zijn vrouw Nanna Kuhd, 40, in een drijvend huis nabij Houayxay. Hij vist terwijl zijn vrouw verkoopt wat hij vangt op de lokale markt. Op een recente ochtend gooide hij zijn net keer op keer – maar zonder resultaat. “De andere dag ving ik er een paar, maar we hebben ze niet verkocht. We houden ze in kooien in het water, zodat we tenminste iets te eten hebben als ik niet meer vang,” zegt hij.

Visser Hom Phan bestuurt zijn boot op de Mekong-rivier. Hij is zijn hele leven al visser op de Mekong. Hij stuurt zijn houten boot over de rivier, een route volgend die hij instinctief kent. In sommige delen van de rivier is de stroom nu sterk genoeg om alles onder te trekken, zegt de 67-jarige. Om hem heen wordt de stilte alleen doorbroken door het gebrom van zijn kleine buitenboordmotor en de roep van verre vogels.

“De rivier was vroeger voorspelbaar. Nu weten we niet wanneer hij zal stijgen of dalen,” zegt Hom Phan. De avond valt in Houayxay, en Khon, de visser, rolt zijn netten op en bereidt het avondeten in zijn drijvende huis. Terwijl hij wacht tot het vuur vlam vat om een maaltijd te koken, overdenkt hij stilletjes de grote rivier waarop hij leeft. Ondanks de dammen in China, de vervuiling van mijnen in het naburige Myanmar en de toenemende moeilijkheid om de vangst te landen waarop hij afhankelijk is om te overleven, was Khon uiterlijk sereen terwijl hij dacht aan zijn volgende visdag. Met zijn ogen gericht op de wateren die diep onder zijn huis stroomden, zei hij met een glimlach: “We proberen het morgen opnieuw.”