Geëxecuteerde Krim-Tataar door Rusland, benoemd tot hoge functie door Oekraïne

Kyiv, Oekraïne – Zeventien jaar gevangenisstraf voor “smokkelen van explosieven” en “het organiseren van een afleiding” om een gaspijpleiding op te blazen. Dat is de straf die Nariman Dzhelyal, een leider van de Krim-Tataarse gemeenschap op het geannexeerde schiereiland in de Zwarte Zee, in 2022 kreeg na een jaar durende rechtszaak die Oekraïne bestempelde als “gefabriciseerd” en georkestreerd door het Kremlin.

Dzhelyal, 44, ontkende alle beschuldigingen tegen hem. Hij zei dat hij met van alles beschuldigd had kunnen worden, van “separatisme” tot “pogingen om de constitutionele orde van Rusland te ondermijnen”. Deze beschuldigingen zijn de afgelopen jaren duizenden Kremlincritici en moslims in Tsjetsjenië, Dagestan en andere overwegend moslimgebieden ten deel gevallen.

In Dzhelyal’s geval geloven hij en andere Tataarse activisten echter dat het Kremlin “afleiding” heeft gekozen als een mogelijke voorwendsel voor bredere vervolging van activisten van de Mejlis, het informele Tataarse parlement, en de gehele Tataarse gemeenschap. Het Kremlin bestempelde de Mejlis in 2016 als een “extremistische” organisatie.

Hij werd in juni 2024 vrijgelaten in een gevangenenruil en arriveerde in Kyiv, waar hij werd verwelkomd door zijn familie, hoogwaardigheidsbekleders en verslaggevers. Als de Mejlis als “terroristisch” was bestempeld, zou iedereen die het embleem toonde – inclusief de tamga, een blauwe vlag met een gele zegel die wijdverspreid is onder Tataarse chauffeurs – met gevangenisstraf hebben kunnen worden geconfronteerd.

De tamga dateert uit de tijd van de moslimdynastie die de Krim regeerde als onderdeel van het Ottomaanse Turkije tot Rusland het in 1783 annexeerde. Het lijkt er echter op dat het Kremlin heeft besloten de onderdrukking niet verder uit te breiden. Waarnemers zeggen dat de redenen hiervoor uiteenlopend kunnen zijn, van druk van de Turkse president Recep Tayyip Erdogan tot belangenconflicten binnen de Russische wetshandhavingsinstanties en politieke clans.

Toch richt Moskou zich nog steeds op de Tataars, wiens gemeenschap van 250.000 slechts 12 procent van de bevolking van de Krim uitmaakt. Van de 208 “politieke” gevangenen die mensenrechtenorganisaties in de Krim hebben geteld, zeggen zij dat 125 Tataars zijn. Veel gearresteerde Tataars wachten maanden of zelfs jaren op hun proces, en degenen die zijn veroordeeld voor beschuldigingen variërend van “terrorisme” tot “het ondermijnen van het Russische leger” belanden vaak in verre Siberische gevangenissen.

“Mensen worden voor niets opgesloten. Deze mensen hebben niemand opgeblazen, niemand gedood, hebben niets van dien aard gedaan,” zei Dzhelyal.

Tataars domineerden ooit de Krim, maar tegenwoordig bestaat de meerderheid van de bevolking van het schiereiland uit etnische Russen en Oekraïners, wiens voorouders arriveerden na de deportatie van de hele Tataarse gemeenschap in 1944. De Sovjetleider Josef Stalin beschuldigde hen van “samenwerking” met nazi-Duitsland, maar experts zeggen dat de werkelijke reden de geografische en culturele nabijheid van de Krim tot Turkije was – slechts 270 km over de Zwarte Zee en met honderden jaren geschiedenis.

De Tataars werden in veewagens naar Centraal-Azië gedeporteerd, met weinig voedsel of water, en bijna de helft stierf onderweg. “Eén dag zal niet genoeg zijn, één of twee boeken zullen niet genoeg zijn om te vertellen hoe ze ons hebben gemarteld. Wanneer we sterven, zullen onze botten het herinneren,” vertelde een oude dorpsbewoner die de deportatie overleefde deze verslaggever in 2014, enkele dagen voor het door Moskou georganiseerde “referendum” dat de Krim onderdeel van Rusland maakte.

De vader van Dzhelyal, Enver, was zes in 1944. Zijn familie belandde in de door de zon verschroeide Oezbeekse stad Navoi, waar hij zou werken in een chemische fabriek en de moeder van Nariman zou ontmoeten. Hij stierf in 2022, en Nariman mocht de gevangenis niet verlaten om zijn begrafenis bij te wonen. “Niet in staat zijn om afscheid te nemen was niet gemakkelijk,” zei Dzhelyal. “Maar het was de wil van Allah; ik zie het zoals een moslim zou moeten.”

De gemeenschap droomde ervan terug te keren naar de Krim, maar Moskou stond dat pas toe in de late jaren ’80 – zonder compensatie voor verloren levens en eigendommen. Tataars vestigden zich voornamelijk in het droge noorden van de Krim, terwijl lokale bewoners hen demoniseerden en uitsloten, en regionale autoriteiten hen niet toestonden banen te hebben in de wetshandhaving en administratie.

Toen Moskou in februari 2014 duizenden soldaten naar de Krim stuurde en pro-Russische bijeenkomsten organiseerde, begrepen Tataarse leiders onmiddellijk het gevaar. Ze wisten hoe Moskou “extremisme” in de moslimoverheersende gebieden in de Noord-Kaukasus en de Wolga-regio handelde. Dzhelyal herinnert zich een gesprek met een Tsjetsjeense man die hem smeekte om niet “te laten behandelen zoals ze ons hebben behandeld”. “Ze hebben net zoveel Tsjetsjenen vermoord als er Tataars zijn,” vertelde de man hem.

De Mejlis koos voor een Gandhiaanse politiek van gewapend verzet. “Rusland provoceerde een conflict. Ze hadden gewoon één nodig, omdat het de aanwezigheid van het Russische leger als ‘vredeshandhavers’ zou rechtvaardigen,” zei Dzhelyal. Tataars bleven weg van confrontaties met zwijgzame Russische soldaten en “zelfverdedigings” eenheden die waren samengesteld en getraind door Russische officieren.

Dzhelyal en andere Tataarse leiders beweerden dat Moskou specifiek Servische ultra-nationalisten had ingeschakeld die hadden deelgenomen aan de genocide van moslims in Srebrenica in 1995. In maart 2014 zag deze verslaggever vier gewapende Serviërs die een weg in het zuiden van de Krim patrouilleerden. De geweldloze weerstand hielp voorkomen dat de Krim in een tweede Tsjetsjenië veranderde, waar Moskou’s “tegen-terroristische operatie” in een oorlog veranderde, zeiden analisten.

Toch vloeide er bloed. Volgens activisten werd een Tataarse demonstrant ontvoerd voor het “referendum”, en zijn gemartelde lichaam werd gevonden met zijn ogen uitgestoken. Tientallen Tataars werden ontvoerd en worden vermoedelijk als dood. Honderden zijn gearresteerd of hebben gehad dat hun huizen door gewapende mannen werden doorzocht, die vaak in de vroege ochtend binnenbraken en kinderen terroriseerden. Tataarse ondernemers ondervinden druk, afpersing en onteigeningen.

Desondanks is Dzhelyal vastbesloten dat “Oekraïne gedoemd is onafhankelijk” te zijn van enige Russische inmenging. “Vroeg of laat zullen we enkele voordelen krijgen voor [Tataars], en dat zal Moskou altijd dwarszitten,” zei hij.

Op 20 december benoemde de Oekraïense president Volodymyr Zelenskyy Dzhelyal tot Oekraïne’s ambassadeur in Turkije.