De geleefde ervaringen van het communisme als waarschuwend voorbeeld

Sovjetische tanks staan opgesteld in een straat nabij het Oude Stadsplein van Praag, Tsjechoslowakije op 28 augustus 1968.

Bij de algemene verkiezingen in Duitsland op zondag behaalde de rechtse partij Alternatief voor Duitsland (AfD) voor het eerst sinds de Tweede Wereldoorlog de tweede plaats. Dit verkiezingssucces is onderdeel van een bredere trend van opkomst van extreemrechts in Europa, wat veel zorgen baart. Als universiteitsdocent heb ik opgemerkt dat als reactie op dit fenomeen, veel jongeren geïnteresseerd raken in extreem-linkse ideologieën, zoals het communisme. Studenten bestuderen Karl Marx als een belangrijke politieke denker en bewonderen vaak de oude ideeën van het marxisme en de geschriften van andere communistische ideologen vanwege hun kritiek op klassenrelaties en het kapitalisme.

Als jongeren zich met deze ideologieën bezighouden, is het belangrijk dat ze zich realiseren dat deze niet alleen theorieën waren. Communisme werd toegepast als politieke ideologie door de Marxistisch-Leninistische partijen in tientallen landen in Europa en Azië, wat resulteerde in onderdrukkende totalitaire regimes.

Het communistische regime in mijn land, Tsjechië, dat in de jaren ’40 deel uitmaakte van een entiteit genaamd Tsjechoslowakije, heeft een verschrikkelijke erfenis achtergelaten. Vandaag, op de 77e verjaardag van de verkiezingen die de communisten aan de macht brachten in Praag, kan ik niet anders dan denken aan hoe het regime het leven van veel gezinnen, waaronder dat van mij, heeft getekend.

Ik ben kort na de Fluwelen Revolutie van 1989 geboren en ben opgegroeid met verhalen over hoe het was om onder het communisme te leven voor de Tsjechoslowaken. Het was een sombere en onderdrukkende wereld waarin de nationalisatie van de productiemiddelen in werkelijkheid betekende dat fabrieken en huizen van rijkere burgers werden gestolen, zodat de staat ze kon omtoveren tot boerderijen of woningen voor topcommunistische staatsfunctionarissen. De concepten van eerlijke verkiezingen en vrijheid van meningsuiting waren slechts dromen.

In die wereld werden de kansen van individuen om te studeren, reizen of goede banen te krijgen vaak bepaald door hun “onberispelijke politieke profiel” in plaats van hun capaciteiten. Als gevolg hiervan was het gebruikelijk om gekwalificeerde mensen te vinden die het niet eens waren met het regime, die werkten in slecht betaalde en gestigmatiseerde banen, terwijl actieve leden van de Communistische Partij, ondanks slechte academische prestaties of gebrek aan ervaring, hoge posities bekleedden. “Dit alles werd normaal voor ons. Niemand geloofde dat het totalitaire regime zou vallen,” vertelde mijn moeder me onlangs.

Degenen die het niet eens waren met of het regime confronteerden, betaalden een hoge prijs. Er zijn veel verhalen in de academische wereld en de media over de brute praktijken van de Staatsveiligheid (StB) gericht op Tsjechoslowakische burgers die als “vijanden van de staat” werden beschouwd: massale surveillance, afpersing, arrestaties, marteling, executies en gedwongen emigratie. De verhalen van prominente dissidenten, zoals de geëxecuteerde advocaat Milada Horakova of de gevangen schrijver Vaclav Havel, die de eerste democratisch gekozen Tsjechische president werd, zijn goed bekend.

Maar er zijn veel andere verhalen van mensen die repressie ondervonden die onbekend blijven bij het publiek. Het Instituut voor de Studie van Totalitaire Regimes heeft de gevallen gedocumenteerd van ongeveer 200.000 mensen die in het communistische Tsjechoslowakije werden gearresteerd vanwege hun sociale klasse, status, meningen of religieuze overtuigingen. Van deze mensen stierven 4.495 tijdens hun gevangenschap.

Mijn vader behoort tot deze massa van gevangen die grotendeels onbekend is. Hij werd in 1977 als “gevaarlijk voor de communistische samenleving” bestempeld en veroordeeld tot 18 maanden gevangenisstraf.

Toen ik in mijn twintiger jaren was, vond ik een oud, vergeeld papieren dossier verborgen in een lade van de salontafel, met de titel “Vonnis in naam van de Tsjechoslowaakse Socialistische Republiek”. De vervagende typetekst onthulde dat mijn vader, samen met zijn vriend, schuldig was bevonden aan het ontduiken van militaire dienst en het verspreiden van negatieve politieke opvattingen.

Mijn vader was het sterk oneens met de Communistische Partij die het land leidde, en hij weigerde in het leger te dienen omdat het had gefaald in zijn primaire plicht om het land en de burgers te beschermen tijdens de invasie van het Warschaupact in Tsjechoslowakije in 1968.

In de zomer van dat jaar vielen 200.000 soldaten uit de Sovjetunie en andere communistische Europese landen binnen om de opkomende democratische hervormingsbeweging te onderdrukken – wat bekend kwam te staan als de Praagse Lente. Tegen het einde van het jaar waren 137 Tsjechen en Slowaken omgekomen. Om controle in Praag te handhaven, stationeerde de Sovjetunie permanent troepen als een bezettingsmacht in het land. Tot hun terugtrekking in 1991 doodden Sovjet soldaten 400 mensen en verkrachtten honderden vrouwen.

Ondanks het brute geweld en de misdaden beschouwde de Communistische Partij de legers van het Warschaupact nog steeds als bondgenoten van Tsjechoslowakije.

Dus veroordeelde de rechtbank mijn vader voor “tegen de Communistische Partij en de samenleving te zijn, de relaties tussen het Tsjechoslowaakse leger en de Warschaupactstrijdkrachten te schaden omwille van zijn egoïstische redenen, en een enorme teleurstelling te zijn, gezien zijn veelbelovende komaf uit de arbeidersklasse”. Hij was pas 22 jaar oud en stond op het punt om met mijn moeder te trouwen.

Toen ik mijn vader vroeg naar het document en zijn tijd in de gevangenis, viel hij stil. Alleen mijn moeder deelde een paar inzichten: “Ik was zwaar zwanger en verloor de baby. Je vader kwam me in het ziekenhuis bezoeken en zei dat hij voor enige tijd naar werk zou gaan. Later ontdekte ik dat hij in de gevangenis zat.”

Mijn moeder stuurde mijn vader tientallen brieven, maar de gevangenisbewaarders bezorgden ze niet. Ze probeerde hem verschillende keren te bezoeken, maar mocht hem niet zien. Ze wachtte buiten de gevangenis, in de hoop een glimp van hem op te vangen wanneer de gevangenen terugkeerden van hun gedwongen arbeid. “Ik zag hem een keer maar voor een paar seconden. Hij was gewoon een dunne figuur zonder haar. Hij zag er uitgeput uit. We wuifden naar elkaar,” herinnerde mijn moeder zich. Mijn vader werd na 10 maanden vrijgelaten vanwege goed gedrag.

Onlangs heb ik mijn vader eindelijk kunnen overtuigen om samen met mij het Nationaal Veiligheidsarchief in Praag te bezoeken. We hoopten meer informatie te vinden over wie zijn zaak had geleid en wie hem had bespioneerd – misschien een vriend of zelfs een familielid? Tot onze teleurstelling overhandigde het personeel ons een dun dossier met een opmerking: “De meeste documenten met de naam van uw vader zijn vernietigd door de Staatsveiligheid.”

Om zoveel mogelijk van wat het deed te verbergen en mensen te laten vergeten, vernietigde het communistische regime documenten vlak voor zijn ineenstorting. Wat we wel vonden, was een document van een gevangenisbewaarder die had geprobeerd mijn vader te dwingen om informatie te verzamelen over andere gevangenen.

“De gevangene is vriendelijk en erg populair in de groep, waardoor hij een goede kandidaat is om informatie aan ons te leveren. Hij is emotioneel afhankelijk van zijn verloofde, wat tegen hem kan worden gebruikt,” stond er in het document. Misschien was zijn weigering om een spion te worden de belangrijkste reden waarom mijn vader nooit een van de brieven van mijn moeder ontving en met eenzaamheid werd bedreigd.

Veel mensen hebben echter samengewerkt met het regime, wat het voor families moeilijk maakt om zich te verzoenen met geliefden die aan de andere kant stonden. Deze samenwerking werd gedreven door geloof in politieke propaganda of door angst voor een “slecht politiek profiel”, wat zou kunnen leiden tot verlies van werk of gebrek aan goede vooruitzichten voor hun kinderen. Eenvoudig gezegd, werden families dagelijks geconfronteerd met een vreselijke keuze; hun levens waren doorweven met verraad en de paranoia van bespied worden.

Dit gebeurde ook in mijn eigen familie. Terwijl mijn vader een politieke gevangene was, was de broer van mijn moeder een beruchte StB-officier die mensen afperste om informatie over dissidenten te verkrijgen en bijdroeg aan de arrestatie van vele burgers – waarschijnlijk zelfs mijn vader.

Mijn grootvader van vaderskant probeerde het land te ontvluchten naar West-Duitsland, terwijl een van mijn ooms van moederskant werkte in een grensbewakingsunit die bekend stond om het doodschieten van mensen die probeerden te ontsnappen uit het Oostblok. Mijn grootmoeder van vaderskant was een actief lid van de Communistische Partij, schreef propagandacolumns voor een van de partijkranten, Rudé právo (Rode Wet), en ontkende enige wangedrag van het regime, inclusief de arrestatie van haar eigen zoon.

Mijn vader werd in 1993 gerehabiliteerd door een democratische rechtbank en zijn strafblad werd gewist. Mijn familieleden die in de veiligheidsdiensten hadden gewerkt, werden uit hun functies gezet. Echter, de keuzes, overtuigingen en daden van het verleden blijven de toekomst beïnvloeden.

Er zijn veel families zoals de mijne wiens relaties blijven gekenmerkt door traumatische ervaringen van het communisme. Velen verloren familieleden of verwanten door verschillende vormen van politieke geweld, waaronder opsluiting onder zware omstandigheden en executies.

Mensen die theoretische marxistische en leninistische teksten lezen of communistische ideeën omarmen in de Westerse context – waar er geen directe ervaring is met communistische regimes – erkennen vaak deze echte geschiedenissen niet.

Dit gebrek aan erkenning helpt de tekortkomingen inherent aan communistische regimes te saneren – die beloofden economische en sociale ongelijkheden te elimineren, maar nieuwe introduceerden en in het proces betrokken waren bij ernstige schendingen van mensenrechten.

Bij het zoeken naar een echte alternatieve voor het huidige sociale en politieke klimaat, moeten we leren van de ervaringen van degenen die hebben geleefd onder totalitaire regimes. Grote politieke theorieën beïnvloeden onze samenleving, en daarom zouden de geleefde ervaringen van degenen die onder dergelijke politieke systemen hebben geleden, onze begrip ervan moeten informeren. Alleen dan kunnen we herhaling van historische onrechtvaardigheden voorkomen.