De aanvallen op Iran hebben niets bereikt dan schade aan non-proliferatie
Opinie over de Israël-Iran conflicten
De aanvallen op Iran hebben niets meer bereikt dan schade aan de non-proliferatie. De conclusie die veel staten nu kunnen trekken, is dat naleving van het Non-Proliferatieverdrag (NPT) niet langer een garantie biedt voor nucleaire veiligheid.
Een satellietfoto toont gaten en kraters op een heuvelrug bij het Fordow ondergrondse nucleaire complex na de aanval van de VS nabij Qom, Iran, op 22 juni 2025. Na het lanceren van directe aanvallen op de nucleaire faciliteiten van Iran, was de Amerikaanse president Donald Trump snel om victorie te verklaren. Zijn administratie beweerde dat “de wereld veel veiliger is” na de “bombardementencampagne die Iran’s vermogen om nucleaire wapens te creëren verwoestte”.
Echter, na de aanvallen is er veel gediscussieerd over de mate waarin het Iraanse nucleaire programma daadwerkelijk is teruggezet. Zoals de directeur van het Internationaal Atoomenergieagentschap (IAEA), Rafael Grossi, opmerkte, onthullen kraters weinig over wat er diep onder de lagen beton is overgebleven. De Trump-administratie gaf toe dat ten minste één locatie niet was aangevallen met bunker-busters omdat deze te diep onder de grond lag. Het lot van de Iraanse centrifuges en de voorraad van 60 procent verrijkt uranium blijft onbekend.
Hoewel de omvang van de schade aan het Iraanse nucleaire programma onduidelijk blijft, is het non-proliferatieregime dat het jarenlang transparant hield, in puin gevallen. In plaats van nucleaire proliferatie tegen te gaan, kan deze kortzichtige militaire actie de nucleaire dreiging die men trachtte te beheersen alleen maar intensiveren, waardoor niet alleen het Midden-Oosten, maar ook de hele wereld een veel gevaarlijkere plek wordt.
Een goed gecontroleerd nucleair programma
Tot de aanval van deze maand bleef het Iraanse nucleaire programma grotendeels vreedzaam. Het werd gelanceerd in de jaren vijftig met hulp van het Amerikaanse Atoms for Peace-initiatief. In de daaropvolgende decennia breidde het uit met verschillende nucleaire faciliteiten.
Onder deze faciliteiten bevinden zich de Arak zware waterreactor, die nu niet operationeel is; de Teheranse Onderzoeksreactor, een installatie die met Amerikaanse hulp in 1967 is gebouwd en gebruikt wordt voor medische isotopenproductie; het uraniumconversie- en brandstoffabricagecomplex in Isfahan; de Natanz nucleaire faciliteit, de belangrijkste verrijkingssite van het land; de Fordow ondergrondse plant nabij Qom; en de Bushehr nucleaire centrale, die afhankelijk is van Russische brandstof en momenteel de enige operationele centrale in Iran is.
Bovendien bouwt Iran twee andere nucleaire installaties – de Darkhovin en Sirik energiecentrales – maar deze bevinden zich nog in een vroeg stadium. Alle aspecten van het Iraanse nucleaire programma werden decennialang onder nauwlettende controle van de IAEA gehouden. Het land werd in 1968 ondertekenaar van het NPT, waarbij het zich wettelijk verplichtte om af te zien van de jacht op nucleaire wapens en alle nucleaire materialen onder IAEA-bewaking te plaatsen.
Iran ondertekende in 1974 een Alomvattend Bewakingsakkoord en verklaarde 18 nucleaire faciliteiten en negen locaties buiten faciliteiten waar nucleair materiaal werd gebruikt. Deze omvatten verrijkingsinstallaties, onderzoeksreactoren, conversie- en brandstoffabricagefaciliteiten, laboratoria en ziekenhuizen die radio-isotopen gebruiken.
In 2015 ondertekende Iran het Gezamenlijk Alomvattend Actieplan (JCPOA) met de VS, het Verenigd Koninkrijk, China, Rusland, Frankrijk en Duitsland. Het accepteerde strikte plafonds op uraniumverrijking en stemde ermee in zijn uraniumvoorraad met 97 procent te verminderen in ruil voor sanctieverlichting.
De IAEA kreeg zelfs meer toegang tot het Iraanse programma dan voorheen en mocht camera’s en afstandssensoren op nucleaire locaties installeren, wat real-time monitoring mogelijk maakte. Deze uitgebreide toegang omvatte alle belangrijke sites van het Iraanse nucleaire programma, waaronder Natanz, Fordow en Isfahan, de drie faciliteiten die onlangs door de VS zijn aangevallen. Het JCPOA bleek zeer effectief terwijl het van kracht was.
Uitholling van nucleaire diplomatie
In 2018 besloot Trump, tijdens zijn eerste termijn als president, zich terug te trekken uit het JCPOA, met de bewering dat Iran “te veel kreeg in ruil voor te weinig”. Ondanks herhaalde verzoeken van Europese bondgenoten om de overeenkomst te behouden, herstelde de VS de sancties en lanceerde een “maximum pressure”-campagne om de Iraanse economie te verlammen.
De gevolgen van de terugtrekking van Trump waren snel zichtbaar. Ontdaan van de voordelen van de overeenkomst begon Iran zijn naleving van het verdrag te verminderen. In 2020, na een door Trump bevolen luchtaanval die de Iraanse generaal Qassem Soleimani doodde, kondigde Teheran aan dat het niet langer gebonden zou zijn aan operationele limieten in de nucleaire deal.
Het was dan ook niet verrassend dat de acties van Trump elke nieuwe onderhandeling met Iran veel moeilijker maakten. Amerikaanse functionarissen onder de tweede Trump-administratie probeerden de gesprekken met Iran te herstarten en voerden verschillende rondes van indirecte discussies. Iraanse leiders eisten garanties dat een nieuwe deal niet zou worden ondermijnd of dat sancties opnieuw eenzijdig zouden worden opgelegd, en als reactie toonde Washington weinig flexibiliteit, maar stelde zelfs strengere eisen.
Vanuit het perspectief van Iran was wat werd voorgesteld een minder gunstige deal dan het JCPOA, en het kwam van een land wiens beloften onbetrouwbaar waren gebleken. De VS-Israëlische aanvallen hebben de inspanningen om de onderhandelingen nieuw leven in te blazen vrijwel tenietgedaan. Binnen enkele uren na de aanvallen annuleerde Iran een andere ronde gesprekken met de VS in Oman en beval het zijn onderhandelaars naar huis.
In de dagen na de bombardementen begon het Iraanse parlement wetgeving op te stellen om zich terug te trekken uit het NPT. Als Iran dit doorvoert, zou een terugtrekking de hoeksteen van het wereldwijde wapenbeheersingsverdrag kunnen verstoren. Gedurende een halve eeuw heeft het NPT de nucleaire bom beperkt tot een handvol staten. Een terugtrekking van Iran zou de meest ingrijpende schending van het verdrag sinds Noord-Korea zijn, dat in 2003 zich terugtrok uit het NPT en vier jaar later een nucleaire test uitvoerde.
Buiten het NPT zou Iran niet langer gebonden zijn aan enige limieten of inspecties, waardoor de wereld in het duister zou blijven over zijn activiteiten. Een ondoorzichtig Iraans nucleair programma zou waarschijnlijk andere regionale machten aanzetten om hetzelfde te doen, wat decennia van zelfbeheersing zou vernietigen.
Uittreden uit het NPT is niet eenvoudig. Het vereist drie maanden opzegtermijn, een publieke rechtvaardiging, voortdurende aansprakelijkheid voor eerdere schendingen, en de overdracht of voortdurende beveiliging van alle geïmporteerde nucleaire technologie. Deze stappen zouden gebruikt kunnen worden door de verdragdepositories en de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties om enige potentiële uittreder terug te dringen naar de onderhandelingstafel, ervan uitgaande dat de uittreder nog enige waarde ziet in het blijven aan de onderhandelingstafel.
Hoewel Iran nog niet heeft verklaard dat het het NPT verlaat, heeft het parlement wetgeving aangenomen om alle samenwerking met de IAEA te stoppen. Dit is een duidelijk teken dat de vooruitzichten voor de voortdurende naleving van Iran van multilaterale diplomatie somber zijn.
Diplomatie blijft de enige weg
Door faciliteiten te bombarderen die onder actieve IAEA-bewaking staan, heeft de VS in feite elke niet-nucleaire staat verteld dat samenwerking weinig veiligheid oplevert. De aanvallen zetten een gevaarlijk precedent: een land dat zijn sites opende voor inspecteurs en binnen een onderhandeld kader bleef, ondervond desondanks militaire kracht. Als staten concluderen dat naleving van het NPT en het toestaan van inspecties hen niet beschermen tegen aanvallen of dwang, kunnen ze besluiten dat het ontwikkelen van een nucleaire afschrikking de enige betrouwbare veiligheidsgarantie is. Immers, we zien de VS niet overwegen om aanvallen uit te voeren op Noord-Koreaanse nucleaire faciliteiten, nadat het duidelijk heeft gemaakt dat het een nucleair wapen heeft.
Wat de tijdelijke tegenslag die deze slecht doordachte demonstratie van kracht beoogde te bereiken ook was, het loopt nu het risico een strategische afbrokkeling van het bredere non-proliferatieregime en de regionale stabiliteit te veroorzaken. De VS heeft nog steeds de kans om een nucleaire wapenwedloop in het Midden-Oosten en de rest van de wereld te voorkomen. Om dat te doen, moet het zich opnieuw inzetten voor diplomatie en de diepe wantrouw die het heeft gecreëerd, direct onder ogen zien.
Het sluiten van een deal is essentieel, maar daarvoor moet de Amerikaanse diplomatie terugkeren naar realisme in de onderhandelingen. Washington moet de maximalistische eis van “nul verrijking” laten varen. Wapenbeheersingsexperts hebben opgemerkt dat het eisen dat Iran geen verrijkingscapaciteit heeft, onnodig is voor non-proliferatie en ook onrealistisch. Het JCPOA heeft al bewezen dat een strikt beperkt verrijkingsprogramma, in combinatie met rigoureuze monitoring, effectief kan blokkeren dat Iran toegang krijgt tot een bom. De VS moet signaleren dat het bereid is een dergelijke regeling te accepteren in ruil voor veiligheidsgaranties en sanctieverlichting.
Teheran heeft op zijn beurt zijn bereidheid aangegeven om zijn voorraad hoogverrijkt uranium te verschepen en de verrijkingsniveaus opnieuw te beperken als het een eerlijke deal wordt aangeboden, hoewel het weigert zijn recht om te verrijken geheel op te geven.
Uiteindelijk blijven diplomatie en voortdurende internationale betrokkenheid de meest effectieve middelen voor het beheersen van nucleaire proliferatierisico’s, niet risicovolle unilaterale acties. De aanvallen zijn een ernstige strategische fout geweest. Het herstellen van de schade zal een even dramatische hercommitment aan de zware arbeid van diplomatie vereisen.
