Analyse: Waarom zijn de relaties tussen Pakistan en de Afghaanse Taliban bekoeld?

Pakistaanse minister van Buitenlandse Zaken Shah Mahmood Qureshi heeft de waarnemende minister van Buitenlandse Zaken van de Afghaanse Taliban-regering, Amir Khan Muttaqi, verwelkomd bij zijn aankomst in Kabul, Afghanistan, op 21 oktober 2021.

Toen de Taliban in augustus 2021 de macht in Kabul overnamen, gaf de Pakistaanse minister van Binnenlandse Zaken Sheikh Rasheed Ahmed een triomfantelijke persconferentie bij de Torkham-grensovergang met Afghanistan. Hij beweerde dat de snelle opkomst van de Taliban tot de macht een “nieuw blok” zou creëren en dat de regio grote wereldwijde betekenis zou krijgen. Imran Khan, de toenmalige premier van Pakistan, vergeleek de terugkeer van de Taliban naar de macht met de Afghaanse bevolking die de “ketenen van slavernij” had gebroken.

Bijna 20 jaar lang vochten de Afghaanse Taliban een geavanceerde en langdurige opstand, geconfronteerd met een door de Verenigde Staten geleide coalitie van meer dan 40 landen in Afghanistan. Gedurende deze periode vonden Taliban-leiders en strijders onderdak in Pakistan, in de regio’s die aan Afghanistan grenzen. Taliban-leiders vestigden ook een aanwezigheid in grote steden in Pakistan, zoals Quetta, Peshawar en later Karachi.

Veel Taliban-leiders en strijders zijn afgestudeerd aan Pakistaanse islamitische religieuze scholen, waaronder de Darul Uloom Haqqania, waar Mullah Muhammad Omar, de oprichter van de Taliban-beweging, naar verluidt studeerde. In Pakistan vond de Taliban een ecosysteem dat organische relaties over het spectrum van de Pakistaanse samenleving bevorderde, waardoor de groep zich kon reorganiseren en een dodelijke opstand kon initiëren die rond 2003 begon. Zonder de steun en onderdak van Pakistan zou de succesvolle opstand van de Taliban hoogstwaarschijnlijk zeer onwaarschijnlijk zijn geweest.

Gezien deze achtergrond, wat verklaart de recente verslechtering van de bilaterale relaties, met de Pakistaanse militaire luchtaanvallen in Afghanistan deze week – het nieuwste bewijs van de spanningen tussen Islamabad en de Afghaanse Taliban?

Historische en huidige factoren

Afghanistan heeft een gecompliceerde geschiedenis met Pakistan. Terwijl Pakistan de Taliban in Kabul verwelkomde als een natuurlijke bondgenoot, blijkt de Taliban-regering minder coöperatief te zijn dan Pakistan had gehoopt, en richt ze zich op nationale retoriek om steun van de bredere Afghaanse samenleving te galvaniseren. Taliban-leiders zijn ook gretig om zich te transformeren van een strijdersgroep naar een regering, wat blijkbaar een voortdurende inspanning is, en om relaties te smeden buiten de zware afhankelijkheid van Pakistan.

De Durandlijn, een grens uit de koloniale tijd die de regio’s en gemeenschappen tussen Afghanistan en wat nu Pakistan is, verdeelt, is nooit formeel erkend door enige Afghaanse staat na de oprichting van Pakistan in 1947. De Durandlijn wordt internationaal erkend als een grens tussen de twee landen, en Pakistan heeft deze vrijwel volledig omheind. Toch is de Durandlijn in Afghanistan een emotionele kwestie geworden omdat deze Pashtuns aan beide zijden van de grens verdeelt.

De Taliban-regering in de jaren ’90 erkende de Durandlijn niet, en het huidige Taliban-regime volgt zijn voorgangers. In Pakistan wordt dit gezien als een overlast en een uitdaging voor de doctrine van Pakistan’s ‘strategische diepte’ in Afghanistan.

Met het succes van de Taliban in Afghanistan lijkt het terrein van de gewapende opstand te zijn verschoven naar Pakistan. Sinds 2022 is er een significante toename van militante aanvallen op de Pakistaanse veiligheids- en politie-eenheden, vooral in de provincies Khyber Pakhtunkhwa en Balochistan.

De meeste aanvallen worden opgeëist door Tehreek-e-Taliban Pakistan (TTP), de zogenaamde Pakistan Taliban. TTP en de Afghaanse Taliban hebben jarenlang symbiotische relaties opgebouwd, waarbij ze onderdak, tactieken en middelen deelden, vaak in Waziristan en andere Pakistaanse regio’s die aan Afghanistan grenzen.

Pakistan behandelde de Afghaanse Taliban als ‘vrienden’ na 2001, deels om enige vorm van grensoverschrijdend Pashto-nationalisme te verzwakken, en in de hoop zijn invloed op de Taliban te benutten in de ontwikkelingen binnen Afghanistan en in de relaties met de VS. In 2011 verklaarde Michael Mullen, de toenmalige militaire chef van de VS, dat het Haqqani-netwerk – een belangrijk onderdeel van de Afghaanse Taliban – een “werkelijke arm” was van de Inter-Services Intelligence Agency (ISI), de machtige inlichtingendienst van Pakistan. Analisten vreesden dat de steun van Pakistan aan de Taliban om de macht in Afghanistan te veroveren zou leiden tot een ‘Pyrrhische overwinning’, waarbij de Pakistaanse strijdgroepen en andere gewelddadige niet-statelijke actoren zich gesterkt zouden voelen, in plaats van verzwakt.

De betekenis en implicaties van spanningen

Het is onwaarschijnlijk dat de Taliban enige Pakistaanse eisen voor actie tegen TTP-leiders in de grensgebieden van Afghanistan met Pakistan zouden accepteren. Cruciaal is dat een dergelijke actie de evenwichtigheid van de Taliban met de TTP zou verstoren en ruimte zou openen voor andere extremere groepen zoals de Islamitische Staat Khorasan Provincie (ISKP). De Taliban-leiders hanteren dezelfde logica die Pakistan bijna twee decennia lang gebruikte, en wijzen de eisen van de voormalige Afghaanse regering en de VS om Taliban-activiteit binnen hun grondgebied te beperken af. Net als Pakistan destijds, stellen de Taliban nu dat de TTP een interne Pakistaanse kwestie is en dat Islamabad zijn problemen intern moet oplossen.

De Pakistaanse krijgsmacht zal hoogstwaarschijnlijk doorgaan met het bombarderen van het Afghaanse grondgebied zonder enige gevolgen, geconfronteerd met alleen maar geringe internationale veroordeling. Helaas is er een groeiende internationale precedent. Landen zoals Israël voeren grensoverschrijdende luchtaanvallen uit, waarbij zij beveiligingsdreigingen claimen. Bovendien staat het Pakistaanse leger, als de langdurige bewaker van de veiligheid in het land, onder enorme druk om tastbare actie te tonen in de strijd tegen militantie en ter bescherming van de infrastructuur van het land, waaronder Chinese-investeerde economische projecten in Balochistan. Het aanvallen van Afghaans grondgebied stelt de staat in staat om politieke boodschappen aan de Pakistaanse bevolking te richten en zich te concentreren op een extern gecreëerde ‘vijand’. Het beschermt de staat ook tegen het aangaan van de groeiende binnenlandse eisen voor politieke en sociaaleconomische empowerment, vooral door Pakistaanse Pashtuns.

Ondertussen mist de Taliban-regering in Afghanistan de middelen, een georganiseerde leger en enige betekenisvolle internationale partnerschappen om zich te verzetten tegen de assertiviteit van Pakistan. In maart 2024 verklaarde een hoge militaire leider van de Taliban dat de VS de controle over het Afghaanse luchtruim handhaven, wat de sporadische verschijning van Amerikaanse drones in de Afghaanse lucht verklaart.

Hoewel de Taliban-leiders ‘wraak’ hebben beloofd, is het onduidelijk hoe zij dat kunnen doen tegen een militair krachtige buur die ook hun langdurige strategische supporter is. Pakistan onderhoudt ook andere hefboomwerking tegen de Taliban: de meeste handel met het landgebonden Afghanistan stroomt via Pakistan, en Pakistan heeft decennialang miljoenen Afghaanse vluchtelingen opgevangen.

De militaire actie van Pakistan binnen Afghanistan zal echter anti-Pakistaanse gevoelens onder de Afghaanse bevolking aanwakkeren en de Pakistaanse Pashtuns verder vervreemden. Zoals het Afghaanse geval aantoont, voeden opstanden zich met maatschappelijke wrok, ontbering en jeugdige desillusie.

Oplossingen vereisen dat leiders moed tonen om langdurige grievances aan te pakken. Een reactieve krachtmeting kan nieuwswaardige, momentane gebaren opleveren, maar het bereiken van vrede is meestal een kunst van wijsheid en geduld. Ironisch genoeg bieden Pakistan en Afghanistan werkbare paden voor regionale economische integratie, die de regio’s Centraal-Azië en Zuid-Azië met elkaar verbindt. Helaas hebben het gebrek aan politieke wil en visie onder leiders gedurende een generatie en de beveiliging van bilaterale relaties de welvaart voor meer dan 300 miljoen mensen in beide landen belemmerd.