‘Het is niet veilig’: Zuid-Afrikaanse hulpverleners aangevallen tijdens levensreddende acties

‘Het is niet veilig’: Zuid-Afrikaanse hulpverleners aangevallen terwijl ze levens redden. Ambulancediensten en paramedici worden steeds vaker overvallen, hun voertuigen worden gekaapt terwijl ze aan het werk zijn in een land met een van de hoogste gewelddadige criminaliteitscijfers ter wereld.

Zuid-Afrikaanse paramedicus Cecil Parsons behandelt een patiënt. Het is een warme oktoberavond in Meyerton, ten zuiden van Johannesburg, en Sonia*, een senior paramedicus die voor een particuliere ambulancedienst werkt, vertelt over een bijzonder angstaanjagende dag op het werk in de door criminaliteit geteisterde economische hoofdstad van Zuid-Afrika. Ze is in de vroege veertig en wil niet geïdentificeerd worden om haar privacy te beschermen.

“De man zei tegen me: ‘Blijf stil, blijf stil. Ga op de grond!’” Aanvankelijk dacht Sonia even dat hij een beveiligingsbeambte was, omdat de noodoproep uit een welvarende buitenwijk kwam. “Maar toen realiseerde ik me dat ze ons en het huis aan het beroven waren. Ik denk dat ze ons gevolgd hebben.”

De patiënt van Sonia, die leed aan een hersenembolie, begon te schreeuwen. Maar de gewapende mannen duwden iedereen op de grond. “Ik dacht: ‘Wat ga ik doen?’ Omdat het in me zit om iemand te helpen,” vertelt Sonia. “Hij had een pistool achter me en ik dacht dat ik gewoon moest doen wat hij zei, of ik zou doodgaan,” gaat ze verder. Haar aanvaller nam haar sieraden terwijl hij dreigde: “We schieten je in de buik! We schieten je in de buik!”

Met haar gezicht naar de grond hoorde Sonia een fluitje en daarna een auto-onderbreking, voordat ze opkeek en ontdekte dat de aanvallers weg waren. Geschokt haastte ze zich om op haar patiënt te letten. “De bloeddruk van de patiënt was nu extreem hoog en ze begon te stuiptrekken,” zegt Sonia. “Maar toen kwamen de politie en de backup en was alles daarna in orde.”

Ze dacht dat ze na dat moment in orde was, maar dagen later sloeg de trauma toe. “Negen dagen later krijg ik posttraumatische stress. Ik word wakker en schreeuw tegen mijn man: ‘Ze zijn op het dak, ze zijn op het dak!’ En dan begin ik te huilen, en ik huil de hele nacht,” zegt ze. Sonia ging naar counseling om te helpen bij haar herstel en is nu weer volledig aan het werk. “Ik ben al 20 jaar in deze sector. Ik heb geleerd om gefocust te blijven. Je concentreert je op de verwondingen. Je begint als een machine te worden die één, twee, drie, vier doet.”

Zuid-Afrika heeft volgens de statistieken van 2024 van het World Population Review de vijfde hoogste criminaliteitscijfers ter wereld, met bijzondere nadruk op de hoge niveaus van geweld en aanranding. In de afgelopen jaren hebben hulpverleners en nooddiensten een toenemend aantal aanvallen op hun personeel en voertuigen gerapporteerd – sommige eindigend in verwondingen en zelfs doden.

Volgens Foster Mohale, woordvoerder van het Nationale Ministerie van Gezondheid, is het aantal aanvallen op personeel van de spoedeisende medische diensten (EMS) sinds 2014 toegenomen. “De jaarlijkse frequentie van aanvallen varieert, met gerapporteerde gevallen variërend van 30 tot 109,” zegt Mohale.

In Meyerton verzamelen Sonia en haar ambulancecollega’s zich bij de plaats van een klein motorongeluk met een gezin in een SUV. De motorfietsbestuurder heeft een bloedige en iets gezwollen gezicht, maar verder is hij in orde. Hij droeg geen helm, dus dit was zijn – zeer – gelukkige dag.

Met slechts lichte verwondingen heeft Sonia’s hulp geen prioriteit, dus ze praat even bij met twee andere paramedici die voor een non-profit vrijwilligersambulancedienst werken voordat ze zich naar andere oproepen begeven. Deze eerste oproep van de nacht is een rustige voor de vrijwilligersparamedici Cecil Parsons, 33, en zijn partner, Gavin Arrow, 32, die werken met het Community Emergency Response Team South Africa (CERT-SA). Deze organisatie is opgericht om multidisciplinaire noodhulp aan het publiek te bieden, gratis, ongeacht of iemand een ziektekostenverzekering heeft. Hun belangrijkste focus ligt op spoedeisende medische hulp, maar ze verlenen ook hulp bij brand- en dierenreddingen en bieden traumahulp.

Al snel wordt het druk. Parsons’ radio knalt. “MVA” (motorvoertuigongeval), zegt hij. Het is 18:24 op de dashboardklok en de zon gaat onder. Er wachten zeven patiënten op hulp na een ongeluk met een pick-up: vier van hen zijn “P2” – urgent, drie van hen zijn minder gewond of “P3”. “Charlie Mike 10 reageert,” zegt hij in de walkietalkie die aan zijn schouder is bevestigd.

Het is een rit van 30 kilometer met hoge snelheid in Parsons’ Suzuki Fronx en zijn gezicht is gespannen van concentratie terwijl hij zich een weg baant door het laatste van het verkeer van de dag. “Dat gaf me kippenvel,” zegt hij na het horen van Sonia’s verhaal. “Het gebeurt steeds vaker bij ons.”

Parsons is stil en professioneel. Arrow zegt weinig terwijl ze rijden. Parsons heeft een dagbaan als vertegenwoordiger voor oncologiegeneesmiddelen en hij doet vrijwilligerswerk op zijn vrije dagen. Arrow werkt als contractfacilitator voor een staalfabriek en besloot drie jaar geleden om Parsons te helpen. Hij heeft een basisopleiding eerste hulp en zijn rol is voornamelijk als operationele assistent, hij helpt patiënten, draagt en reinigt apparatuur en zorgt voor verkeersveiligheid terwijl ze werken.

Parsons is betrokken geweest bij een poging tot gewapende overval. Hij en zijn partner werden naar de rand van de stad geroepen. “We kregen een herkenningspunt,” zegt hij. “Maar het was donker, en er was niemand in de buurt. Het voelde verkeerd. We zagen twee mensen van voren naderen, en toen was er een geluid achter ons. Mensen probeerden de ambulance deur te openen. Ik drukte gewoon op het gaspedaal, en we hoorden twee schoten op ons afgaan terwijl we wegreden. We waren in shock. Ik belde 999 en zei: ‘Dit is een valse oproep’, maar ze vertelden ons: ‘Nee, de patiënt is nog steeds daar.’”

Er was geen tijd voor een politie-escorte, dus keerden Parsons en zijn partner terug. De aanvallers waren vertrokken en Parsons en zijn collega konden weer naar het herkenningspunt rijden om de patiënt te vinden die nog steeds thuis zat te wachten op hulp.

“Het was een opportunistische poging. Ze wilden gewoon onze telefoons en de apparatuur in de auto stelen.”

Elke provincie van Zuid-Afrika heeft een ministerie van gezondheid met een overheidsambulancedienst. Daarnaast heeft het land ongeveer 200 particuliere ambulancediensten in het hele land. En de dreiging voor hulpverleners groeit, ongeacht of ze bij de overheid of een particuliere dienst werken – hoewel het moeilijk is om concrete cijfers te achterhalen.

“We hebben een ernstige en zeer verontrustende stijging gezien van aanvallen op EMS-personeel puur om te beroven of ambulancediensten te kapen,” zegt Oliver Wright van de Zuid-Afrikaanse Vereniging van Particuliere Ambulances en Nooddiensten (SAPAESA). “Met zoveel verschillende particuliere en provinciale ambulancediensten in Zuid-Afrika is het bijna onmogelijk om al deze voorvallen bij te houden.”

Op een eerdere rit met Medi Response, een andere particuliere ambulancedienst in de stad, zegt de 28-jarige Muhammad Varachia dat het “definitief erger is geworden in de afgelopen 10 jaar”. In gebieden die als gevaarlijk worden beschouwd, eisen EMS-werkers nu vaak dat de familie of vrienden van de patiënt hen naar een politiebureau brengen, waar ze de ambulance veilig kunnen parkeren en vitale noodhulp kunnen bieden zonder bedreigd te worden door criminelen en zonder hun eigen leven te riskeren.

Organisaties duiden specifieke gebieden aan als “rode zones”, waar EMS-personeel niet mag komen, behalve met een politie-escorte. Dit is een enigszins willekeurige benadering van veiligheid. “Maar er kunnen nog steeds noodgevallen in dat gebied zijn,” zegt Varachia. “Dus er is de optie van een totaal verbod of je gaat naar het politiebureau, of de patiënt wordt naar een veilige zone gebracht.”

Byron La Hoe, de assistent-directeur communicatie bij het West-Kaap Ministerie van Gezondheid en Welzijn, zegt dat er ongeveer zes aanvallen per maand op EMS-werkers in de provincie plaatsvinden. Maar door een “multifacet benadering van de bescherming van onze EMS-werkers en hun eigen voorbereiding en waakzaamheid,” is het aantal aanvallen in de Kaap gestabiliseerd, zegt hij.

Toch voegt hij eraan toe: “Deze aanpak is niet duurzaam en heeft een negatieve impact op de dienstverlening.” Voor Wright zijn de aanvallen op ambulancediensten symptomatisch voor een “falen van het openbare veiligheidssysteem” en de stijgende criminaliteit in Zuid-Afrika in het algemeen.

“Totdat de Zuid-Afrikaanse regering criminaliteitspreventie prioriteit geeft, zullen onze EMS-collega’s nooit veilig zijn,” zegt hij.

Toen gevraagd werd om een reactie, noemde de Zuid-Afrikaanse Politiedienst (SAPS) aanvallen op EMS en eerste hulpverleners niet specifiek, maar verwees meer in het algemeen naar zijn recente anticriminaliteitsinitiatief, Operatie Shanela, dat criminaliteit aanpakt door middel van wegblokkades, controles en patrouilles.

Op de weg in Meyerton schakelt Parsons zijn sirene uit om 18:45 als de crew arriveert bij de plaats van het ongeval. Twee brandweerwagens en drie ambulances met knipperende lichten in de groeiende duisternis zijn er al, maar het is niet genoeg om de gewonden te helpen. Een van de ambulancewerkers rent naar Parsons toe: “Zou jij diegene kunnen triëren?” De medewerker wijst naar een jonge man die in een nieuw geploegd veld ligt. Hij was in de achterkant van de pick-up toen deze van de snelweg rolde en hij op de grond werd geworpen. “Hij klaagt over pijn aan zijn rechterkant,” zegt de ambulancewerker en laat de twee paramedici om hem heen helpen.

Parsons trekt rubberen handschoenen aan en onderzoekt de jonge man zorgvuldig die bij bewustzijn is maar duizelig van de pijn. Iemand roept vanuit de duisternis: “Er komt nog een ambulance van Midvaal.” Parsons knikt, maar zijn aandacht gaat uit naar de pijn van de jonge man. “Beweeg niet,” zegt hij tegen de patiënt. Arrow verdwijnt in de nacht en komt terug met een aluminium brancard en meer EMS-werkers. Een van hen houdt het hoofd van de patiënt vast – ze zijn diep bezorgd over nek- en rugletsel.

Parsons, Arrow en twee anderen rollen de patiënt voorzichtig op de brancard en brengen hem naar de net aangekomen ambulance. Terug in de Suzuki zegt Parsons: “Het is altijd slecht wanneer je de eerste bent die arriveert bij een massacasuïst.” Iedereen schreeuwt, ze voelen zich alsof zij de eerste zijn die hulp nodig hebben. Hij pauzeert. “We behandelen altijd de stille eerst. Dat zijn degenen die het slechtst gewond zijn.”

Terwijl ze door de nachtelijke stad cruisen, vertelt Parsons over een andere gevaarlijke oproep. “We werden geroepen naar een steekpartij en de patiënt was al dood toen we aankwamen. Ze lieten ons heel duidelijk begrijpen,” zegt Parsons met een grimlach, voordat hij verdergaat, “‘Als deze man sterft, sterven jullie ook.’”

“We waren alleen. Er was nog geen politie daar. Dus moesten we doen alsof we hem behandelden. Een infuus aanleggen, bloeddruk meten – zodat we in leven konden blijven. Pas toen de politie arriveerde, konden we zeggen: ‘Sorry jongens, maar hij is dood.’” Bijna elke paramedicus met wie we spraken, heeft wel een verhaal over bedreigingen door criminelen. In september dit jaar werd de 36-jarige Ronnie Motanyane van ALTOR EMS, een particuliere medische dienst die zich richt op veiligheid tijdens evenementen, overvallen nabij Soweto, terwijl hij in een duidelijk gemarkeerde ambulance reed. Zijn aanvallers dreigden zijn leven terwijl ze de GPS-tracker verwijderden en hem dwongen zijn spaargeld over te maken via zijn mobiele telefoon.

Daarna reden ze hem naar een tweede locatie waar ze de EMS-branding uit het voertuig verwijderden. “Ik weet niet waar ze heen gingen, maar ik hoorde ze zeggen: ‘Laten we deze man vermoorden.’” Maar nadat hij al zijn spaargeld naar hen had overgemaakt, lieten ze hem uiteindelijk vrij. Hij zegt dat hij nog steeds van zijn werk houdt en accepteert dat de risico’s van gewelddadige aanvallen er nu bij horen. “Het overkomt alle hulpverleners,” zegt hij. Toch zegt hij boos te zijn. “Als ik een andere auto voor me zie stoppen, komt die woede [terug].”