Kan India het rivierwater van Pakistan stoppen – en leidt dit tot een nieuwe oorlog?

Islamabad, Pakistan – Zeven decennia geleden publiceerde een van Zuid-Azië’s grootste fictieschrijvers, Saadat Hasan Manto, een kort verhaal dat zich afspeelt in een dorp in de Pakistaanse Punjab. Het verhaal draaide om geruchten over een Indiase plan om water naar Pakistan “af te sluiten” door rivieren die de gewassen van de provincie irrigeren te sluiten.

Een personage in het verhaal uit 1951, getiteld Yazid, reageert op dat gerucht met de woorden: “… wie kan een rivier sluiten; het is een rivier, geen afvoer.”

Die theorie wordt nu 74 jaar later getest — met implicaties voor twee van de meest bevolkte landen ter wereld die ook nucleaire buren zijn.

In april 2025, na de dood van 26 burgers, bijna allemaal toeristen, tijdens een aanval in het door India beheerde Kasjmir, gaf New Delhi gewapende groepen de schuld die volgens hen door Pakistan werden gesteund.

India kondigde aan dat het zich terugtrok uit het Indus Waters Treaty (IWT), een transnationaal waterverdrag van zes decennia oud dat de verdeling van water uit de zes rivieren van het Indusbekken regelt. Het verdrag is een levenslijn voor meer dan 270 miljoen mensen, van wie de meesten in Pakistan wonen.

Een dag na de aankondiging van India verwierp het Nationale Veiligheidscomité (NSC) van Pakistan, het hoogste veiligheidsorgaan van het land, de “unilaterale” stap en waarschuwde dat “elke afleiding van Pakistan’s water als een oorlogsdaad moet worden beschouwd.”

In de weken die volgden, raakten India en Pakistan verwikkeld in een intense vierdaagse conflict in mei, waarbij beide landen raket- en droneaanvallen uitwisselden, voordat de Amerikaanse president Donald Trump een wapenstilstand aankondigde.

Maar hoewel de wapens voorlopig zijn verstomd, hebben de buren allebei diplomatieke campagnes gelanceerd om de wereld te overtuigen van hun verhalen.

India heeft geweigerd haar beslissing om het IWT op te schorten te heroverwegen. Op 21 juni verklaarde Amit Shah, de Indiase minister van Binnenlandse Zaken en de man die algemeen wordt beschouwd als de tweede in bevel van premier Narendra Modi, dat het verdrag permanent geschorst zou blijven.

“Het zal nooit worden hersteld. Internationale verdragen kunnen niet eenzijdig worden geannuleerd, maar we hadden het recht om het in de wacht te zetten, wat we hebben gedaan,” vertelde Shah aan een vooraanstaande Indiase krant.

“De preambule van het verdrag vermeldt dat het voor vrede en vooruitgang van de twee landen was, maar zodra dat is geschonden, is er niets meer te beschermen,” voegde hij eraan toe.

Voor Pakistan, een lager gelegen land, is zelfs de mogelijkheid van wateronderbreking een existentiële bedreiging. Het blokkeren van rivierstromen bedreigt de landbouw, voedselzekerheid en de levensonderhoud van miljoenen. Deskundigen waarschuwen ook dat dit het toneel kan zetten voor een volwaardige oorlog tussen India en Pakistan.

Dus kan India echt het water van Pakistan stoppen? En kan Pakistan iets doen om dat risico te verminderen? Het korte antwoord: India kan de stroom van rivieren naar Pakistan niet volledig stoppen, gezien de huidige infrastructuur die het heeft. Maar deskundigen waarschuwen dat zelfs een kleine afwijking of blokkade Pakistan kan schaden, vooral tijdens het winterseizoen.

Een rivier die de regio definieert is de machtige Indus, de 12e langste rivier ter wereld, die ontspringt uit de Mount Kailash in Tibet op een hoogte van 5.490 meter. De Indus stroomt noordwest, snijdt door de pittoreske maar betwiste regio Kasjmir, voordat hij Pakistan binnenkomt en zo’n 3.000 kilometer naar het zuiden reist naar de Arabische Zee.

In de Khyber Pakhtunkhwa provincie van Pakistan wordt de Indus vergezeld door zijn westelijke zijrivieren — de Swat en Kabul — terwijl hij door bergachtig terrein snijdt. Bij het betreden van de vruchtbare vlaktes van Punjab komen de vijf oostelijke zijrivieren — de Jhelum, Chenab, Ravi, Beas en Sutlej — samen met de Indus.

Deze rivieren stromen door het door India beheerde Kasjmir en andere Indiase staten voordat ze Pakistan binnenkomen. Deze geografische dynamiek, met India als de bovenstroomse staat en Pakistan als de onderstroomse, heeft bijgedragen aan het langdurige wantrouwen tussen de buren.

Om duidelijk te zijn, grensoverschrijdende waterconflicten zijn niet exclusief voor Pakistan en India, en historici hebben oorlogen over water geregistreerd sinds de oude tijden. In de afgelopen halve eeuw hebben Turkije, Syrië en Irak geschillen over waterverdeling gehad vanwege de bouw van dammen op de Tigris en Eufraat.

Meer recentelijk is er een aanhoudend waterconflict tussen Egypte en Soedan tegen Ethiopië, een bovenstroomse staat die een dam op de Nijl bouwt, wat onrust veroorzaakt onder de twee lager gelegen landen.

In Zuid-Azië zelf hebben Bangladesh, India en Nepal waterverdelingsgeschillen over het Ganges-Brahmaputra-Meghna-riviersysteem.

Zoals bij de meeste geschillen tussen India en Pakistan, zijn de spanningen tussen de twee landen over water geworteld in de deling van het subcontinent in augustus 1947, toen beide landen onafhankelijk werden van de Britse koloniale heerschappij.

De regio Jammu en Kasjmir, waar de Jhelum ontspringt en de Chenab stroomt, werd een centraal punt van conflict. Maar een ander cruciaal probleem was de verdeling van het irrigatiesysteem van Punjab, dat als een eenheid had gefunctioneerd onder de Britse heerschappij. Kanalen, rivieren en hoofdwerken waren allemaal met elkaar verweven, wat de waterverdeling compliceerde.

Een kortstondige overeenkomst hield stand tot maart 1948, toen India de waterstroom door twee kanalen naar Pakistan opschortte. De stopzetting liet bijna acht procent van het bewerkbare land in het Pakistaanse Punjab zonder water gedurende vijf weken.

Die vroege crisis inspireerde Manto’s Yazid en diende als de katalysator voor het Indus Waters Treaty. Met bemiddeling en financiële steun van de Wereldbank werd het verdrag in september 1960 ondertekend, na negen jaar van onderhandelingen tussen India en Pakistan.

Maar Akhter wees erop dat de waterverdeling tussen de buren ook verband houdt met hun geschil over Kasjmir. Zowel India als Pakistan beheersen delen van de regio, met China dat ook twee stukken van Kasjmir administreert. India claimt echter heel Kasjmir, terwijl Pakistan alle delen van de regio claimt, behalve de delen die door China worden beheerd, zijn bondgenoot.

“Territoriale controle over Kasjmir betekent controle over het water van de Indus, dat de belangrijkste bron van water is voor de zwaar agrarische economieën van Pakistan en India,” zei Akhter.

India en Pakistan hebben drie van hun vier oorlogen over Kasjmir gevochten, voorafgaand aan het laatste conflict in mei.

Het verdrag dat de rivieren verdeelde is 85 pagina’s lang en ongebruikelijk gestructureerd. In tegenstelling tot de meeste wereldwijde waterschapsverdragen die water verdelen op basis van hun totale hoeveelheid stromen, verdeelt het IWT de rivieren. De drie oostelijke rivieren – Ravi, Sutlej en Beas – werden volledig aan India toegewezen, terwijl de drie westelijke rivieren – Indus, Jhelum en Chenab – gereserveerd waren voor exclusief gebruik door Pakistan.

India mocht echter “run-of-the-river” hydro-elektrische projecten bouwen op de westelijke rivieren, mits ze zich hielden aan ontwerpeisen die ervoor moesten zorgen dat de waterstroom naar Pakistan niet werd onderbroken.

Het verdrag heeft ook een driedelig geschillenbeslechtingsmechanisme. Alle technische vragen worden voorgelegd aan de Permanente Indus Commissie, een bilateraal orgaan bestaande uit één commissaris van elk land, dat is ingesteld op basis van de clausules van het IWT.

Als de commissie geen verschillen kan oplossen, wordt de zaak doorverwezen naar een neutrale expert onder toezicht van de Wereldbank. Als het geschil dan nog steeds niet is opgelost, kan het naar het Permanente Hof van Arbitrage (PCA) worden gebracht.

Hoewel het verdrag al meer dan zes decennia van kracht is, is dit formele geschillenbeslechtingspad alleen in drie gevallen ingeroepen, allemaal met betrekking tot Indiase hydro-elektrische projecten op westelijke rivieren: Baglihar, Kishenganga en Ratle.

India kon zijn zaak met betrekking tot Baglihar, een dam die op de Chenab is gebouwd, winnen voor een neutrale expert in 2007, waarna het project een jaar later in werking trad.

Het Kishenganga-project, gebouwd op de Jhelum, ondervond opnieuw weerstand van Pakistan, dat beweerde dat de bouw de waterstroom naar het door Pakistan beheerde Kasjmir zou beïnvloeden.

De zaak werd voorgelegd aan de PCA, waar in 2013 werd beslist dat India water mocht afleiden voor energieopwekkingsdoeleinden, terwijl de waterstroom naar Pakistan werd gewaarborgd. Het project werd in 2018 ingehuldigd door de Indiase premier Modi.

De Ratle hydro-elektrische centrale, die ook op de Chenab wordt gebouwd, is het laatste brandpunt tussen de twee buren. Pakistan heeft de betrokkenheid van de PCA over het geschil gevraagd, maar India heeft betoogd dat de landen eerst voor een neutrale expert moeten verschijnen. Echter, met India die zich nu niet meer houdt aan het waterverdelingsverdrag, hangt er een wolk boven het arbitrageproces terwijl de bouw van het project doorgaat.

In de 65-jarige geschiedenis heeft het IWT grote druk weerstaan: Oorlogen, een separatistische beweging in het door India beheerde Kasjmir, terugkerende militaire schermutselingen, dodelijke aanvallen in India die New Delhi op Pakistan gesteunde gewapende groepen heeft afgeschoven, en zelfs nucleaire tests door India en Pakistan.

De aanval in Pahalgam in april 2025 markeerde een breekpunt. Maar tekenen van de kwetsbaarheid van het verdrag waren lang daarvoor al zichtbaar.

In september 2016, na een aanval op een Indiase legerbasis in Uri, een stad in het door India beheerde Kasjmir, waarbij minstens 18 Indiase soldaten omkwamen, beschuldigde India Jaish-e-Muhammad, een gewapende groep uit Pakistan die meerdere aanvallen op Indiase bodem heeft gepleegd, van de aanval in Uri.

Pakistan ontkende snel enige betrokkenheid van zijn regering, maar de toenmalige Indiase minister van Binnenlandse Zaken Rajnath Singh bestempelde Pakistan als een “terroristenstaat” die “terroristen en terroristische groepen” steunde.

Premier Narendra Modi, toen in zijn eerste termijn als leider van de hindoeïstische meerderheidspartij Bharatiya Janata Party, verklaarde: “Bloed en water kunnen niet tegelijkertijd vloeien,” te midden van groeiende oproepen binnen India om de waterstroom naar Pakistan te stoppen.

Negen jaar later, nadat India zich daadwerkelijk terugtrok uit het verdrag, gaf de voormalige Pakistaanse minister van Buitenlandse Zaken Bilawal Bhutto Zardari een waarschuwing die nog angstaanjagender was dan Modi’s oorspronkelijke opmerking.

“De Indus is van ons en zal van ons blijven, of ons water stroomt erdoorheen, of hun bloed,” denderde hij op een rally in april in Sindh, een provincie genoemd naar de Indus rivier (Sindhu in het Sanskriet).

De Tarbela Dam is de grootste dam van Pakistan, die in 1976 op de Indus rivier werd voltooid en een opslagcapaciteit heeft van 11,6 miljoen acre-feet.

Verschillende waterexperts beweren dat India’s opschorting van het IWT meer symbolisch dan onmiddellijk schadelijk is voor Pakistan. Naseer Memon, een milieu- en waterexpert uit Islamabad, noemde het een “politieke gimmick” die bedoeld is om angst in Pakistan te genereren in plaats van de waterstromen te veranderen.

Drie weken na India’s opschorting van het verdrag zei Ajay Banga, de Indiase-Amerikaanse president van de Wereldbank, ook dat er geen bepaling in het IWT is die een partij toestaat om het verdrag eenzijdig op te schorten.

“Er is geen bepaling in het verdrag die opschorting toestaat. De manier waarop het is opgesteld, moet het ofwel worden opgeheven ofwel vervangen door een ander. Dat vereist dat beide landen willen overeenkomen,” zei hij tijdens een bezoek aan New Delhi in mei.

Van de zes rivieren in het Indusbekken zijn de wateren van drie — de Sutlej, Beas en Ravi — in elk geval alleen voor gebruik door India, onder het IWT. Van de drie rivieren waarvan het water aan Pakistan toebehoort, stroomt de Indus kort door het door India beheerde Kasjmir en Ladakh. Maar Memon, de expert uit Islamabad, zei dat de topografie in de regio betekent dat de rivier door gebieden stroomt die besneeuwd zijn, met weinig ruimte voor enige kanaalafleiding of landbouwprojecten.

“Bovendien is er niet genoeg water in de Indus in dat gebied om het voor India haalbaar te maken om enig project te bouwen,” voegde hij eraan toe.

Indiase hydro-elektrische projecten op de overige twee rivieren — de Kishenganga-dam op de Jhelum en de Baglihar-dam en de in aanbouw zijnde Ratle-dam op de Chenab — hebben zorgen in Pakistan doen rijzen, dat tegen hen heeft geprotesteerd onder het IWT.

Islamabad beweert dat de projecten India in staat zouden kunnen stellen om de waterniveaus naar Pakistan te verlagen, en dat de Kishenganga-dam ook de loop van de Jhelum zou kunnen veranderen. New Delhi verwerpt deze beschuldigingen.

In werkelijkheid zeggen deskundigen dat India, net als bij de Indus, niet in staat is om water van de Jhelum af te leiden. De rivier stroomt door bevolkte gebieden van het door India beheerde Kasjmir, zoals Baramulla en Jammu. Elke plannen voor de bouw van een dam daar zouden de bevolking in gevaar kunnen brengen door overstromingen.

De situatie van de Chenab is anders. De wateren “kunnen verstoord” worden door India, zei Memon, hoewel niet in alle seizoenen. De expert zegt dat de rivier verschillende potentiële locaties heeft waar dammen kunnen worden gebouwd. Maar zelfs als India een dam zou bouwen, zou het niet in staat zijn om veel water op te slaan tijdens het zomerseizoen, wanneer de waterstroom op zijn hoogtepunt is, aangezien dat het risico van overstromingen voor India’s eigen bevolking die nabij het project woont zou verhogen. Om dat te voorkomen, zou India water naar beneden moeten laten stromen — naar Pakistan.

Anuttama Banerji, een politieke analist en waterspecialist uit New Delhi, stemde ermee in dat India de rivierflow niet kan “stoppen”, alleen de afgifte kan reguleren. “De stroom van de Chenab kan worden gereguleerd door dammen en opslagfaciliteiten, maar India zou daar serieus kapitaal voor nodig hebben,” zei ze. “De bedreiging zal zich op korte termijn niet materialiseren voor Pakistan.”

Toch waarschuwen veel deskundigen dat, alleen omdat India op dit moment de waterstroom naar Pakistan niet kan stoppen, dit noch de waarde van het IWT als wapen voor New Delhi vermindert, noch de kwetsbaarheid van Islamabad in de toekomst.

Dan Haines, milieu-historicus aan University College London en auteur van het boek “Rivers Divided: Indus Basin Waters in the Making of India and Pakistan”, waarschuwde dat zelfs symbolische verstoringen van waterstromen door India de landbouw van Pakistan kunnen ondermijnen. De landbouw vertegenwoordigt bijna 25 procent van het bruto binnenlands product (BBP) van Pakistan en biedt werk aan meer dan 40 procent van de beroepsbevolking.

“De Indiase regering kondigde de opschorting heel snel aan na de terroristische aanval in Pahalgam, omdat het weet dat water een echt drukpunt voor Pakistan is. Water is zeer politiek gevoelig,” zei Haines.

Op veel manieren is de recente breuk over de waterverdeling precies wat het IWT had geprobeerd om de betrekkingen tussen India en Pakistan van te isoleren, zeggen analisten.

“Gezien de afhankelijkheid van Pakistan van het water van de Indus, is het absoluut het geval dat het van cruciaal belang en vitaal is voor Pakistan dat het verdrag in zijn huidige vorm standhoudt.”

En Pakistan moet zich voorbereiden op een toekomst waarin India mogelijk in staat is om het meer te schaden dan het momenteel kan, door middel van water, zei Ahmed Irfan Aslam, een advocaat en voormalig federaal minister die verantwoordelijk was voor portefeuilles zoals wet, justitie, water, klimaatverandering en investeringen. Aslam heeft Pakistan ook vertegenwoordigd in internationale waterarbitragezaken, waaronder onder het IWT.

“India heeft vandaag niet de capaciteit om rivieren te stoppen met stromen. Maar dat betekent niet dat ze die strategie in de loop van de tijd niet kunnen verwerven of ontwikkelen,” zei hij.

Memon stemde ook in met de opmerking dat terwijl India de stroom van de Chenab naar Pakistan in de zomer niet kan blokkeren, de dynamiek verandert wanneer het weer verandert.

“De echte zorg ontstaat echter tijdens de winter wanneer de waterstroom afneemt. En als India opslag- of afleidingsprojecten bouwt, kunnen ze schade toebrengen aan de wintergewassen van Pakistan, zoals tarwe,” zei hij. “Bovendien, als er een lage waterstroom is in de zomer, kunnen de dammen ook water opslaan in die periode, wat de landbouw van Pakistan kan schaden.”

Shiraz Memon (geen relatie met Naseer), een voormalige Pakistaanse vertegenwoordiger in de Permanente Indus Commissie voor Pakistan, zei ook dat hij vreesde dat toekomstige Indiase projecten op de Chenab uiteindelijk Pakistan schade zouden kunnen toebrengen.

Hoe voorbereid is Pakistan op een Indiase blokkade van de waterstromen? Op dit moment heeft Pakistan beperkte wateropslagcapaciteiten. Het land heeft drie grote multifunctionele reservoirs – Mangla, Tarbela en Chashma – evenals 19 barrage en 12 inter-rivierkoppelingen.

Samen bieden deze opslag voor net iets minder dan 15 miljoen acre-feet (MAF) water, genoeg voor ongeveer vier weken. Internationale normen raden een opslag aan die gelijk staat aan minstens 120 dagen.

Om het tekort aan te pakken, bouwt Pakistan twee grote dammen op de Indus rivier – Mohmand en Diamer-Bhasha – die naar verwachting de capaciteit tegen hun voltooiing in 2028 en 2029 met nog eens negen MAF zullen verhogen.

De Pakistaanse premier Shehbaz Sharif erkende onlangs de noodzaak van uitgebreide opslag en beloofde actie. “De vijand heeft bepaalde kwade plannen tegen Pakistan en wil stappen ondernemen tegen het waterverdrag. Daarom heeft de regering besloten dat we onze wateropslag zullen bouwen,” zei Sharif op 1 juli.

Dit zet in feite een race op tussen India, die mogelijk de capaciteit ontwikkelt om daadwerkelijk de waterstroom naar Pakistan te blokkeren als het dat wil, en Pakistan dat opslagfaciliteiten bouwt die groot genoeg zijn om het risico van een gedwongen waterschaarste te verminderen.

Toch, ongeacht hoeveel opslagcapaciteit Pakistan bouwt, zal het niet genoeg zijn om meer dan kortetermijnonderbrekingen van de waterstroom te overleven, als India zou proberen rivieren te blokkeren die in het grondgebied van zijn buur stromen.

Khurram Dastgir Khan, een voormalige federale minister van Buitenlandse Zaken en Defensie in Pakistan, zei dat het verwerven van de capaciteit door India om water in de middellange tot lange termijn af te leiden of op te slaan de regio in oorlog zou kunnen duwen.

Wat die dreiging bijzonder zorgwekkend maakt voor Pakistan, zei Aslam, is de afbraak van elk vertrouwen tussen de buren.

Maar Aslam erkende dat het sentiment mogelijk ook aan de andere kant van de grens wordt gedeeld. “Indiërs kunnen een soortgelijke visie over dit onderwerp over Pakistan hebben,” gaf hij toe.

Mensen maken foto’s op de droge Chenab rivier nadat de waterstroom was gestopt door een dam, in Akhnoor, aan de rand van Jammu in India in mei 2025.

Een nieuw Indus Waters Treaty? Voorlopig hebben beide partijen een hardline positie aangenomen. New Delhi heeft elke omkering van de opschorting van het IWT verworpen, terwijl Pakistaanse functionarissen het een “oorlogsdaad” hebben genoemd en India beschuldigen van het wapenen van water.

Maar analisten — en sommige Pakistaanse politici — houden nog steeds hoop op diplomatie of internationale juridische interventie. “India, we hopen, en we verwachten, zal zich als een verantwoordelijke staat gedragen,” zei Aslam. “En uiteindelijk, ongeacht de problemen, zullen twee buren met elkaar moeten zitten om te praten en op te lossen.”

Echter, een hoge militaire functionaris, die anoniem wilde blijven, merkte op dat Pakistan al internationale juridische kanalen aanroept om zijn zaak te maken. Sinds 2016 protesteert Pakistan tegen de hydro-elektrische projecten van India op de Jhelum en Chenab bij het Permanente Hof van Arbitrage (PCA) in Den Haag.

Vorige week oordeelde de PCA dat de beslissing van India om het IWT in de wacht te zetten geen invloed had op haar autoriteit om de zaak te beoordelen. Echter, India heeft consequent geweigerd de autoriteit van de PCA in de zaak te erkennen, dus het is onduidelijk of New Delhi enige uitspraak die uit die rechtbank voortkomt zal accepteren.

Dat laat Pakistan effectief met twee opties: een militaire reactie, of een diplomatische oplossing. De hoge militaire functionaris zei dat voor Pakistan de Indus-wateren een “levenslijn voor de 250 miljoen mensen van het land” zijn.

Banerji, ook een voormalig fellow aan het Washington-based Stimson Center, zei dat elke militaire reactie onwijs zou zijn, gezien het feit dat het recente conflict de ruimte voor dialoog al heeft verminderd. “Ik geloof dat Pakistan ook het verdrag moet heroverwegen en kijken waar het voordelen uit een aangepast verdrag kan halen, aangezien dat het verdrag een nieuwe vorm kan geven die voor beide kanten wederzijds voordelig is,” zei ze.

Mustafa, de geografie professor aan King’s College London, zei dat Pakistan de beslissing van India om zich terug te trekken uit het IWT ook zou kunnen gebruiken om een heronderhandeld akkoord te zoeken — inclusief het claimen van een deel van het water van de oostelijke rivieren die New Delhi momenteel volledig beheert.

Aslam zei dat hoewel directe onderhandelingen tussen India en Pakistan de meest effectieve manier zijn, het huidige klimaat dialoog onwaarschijnlijk maakt. “Als laatste redmiddel heeft de [Pakistaanse] regering haar standpunt hierover heel duidelijk gemaakt,” zei hij. “Als Pakistan wordt beroofd van water, liggen alle opties op tafel, inclusief de overweging om militaire oplossingen te gebruiken.”