‘Propagandalessen voor Iedereen’: De Oorlogslessen van Rusland Onthuld

Pavel Talankin heeft het risico gelopen om de woede van Rusland op zich te halen door in het geheim beelden van een nieuw onderwijsprogramma tijdens de oorlog te delen met een Amerikaanse filmmaker voor hun documentaire, Mr. Nobody Against Putin.

In Talankins film toont één scène Russische schoolleraren die moeite hebben om de redenen voor de grootschalige invasie van Oekraïne aan hun leerlingen uit te leggen, vroeg in de oorlog. Men kan het woord “denazificatie” niet gebruiken, een term die het Kremlin vaak inzet om zijn aanval te rechtvaardigen. Later toont een geschiedenisleraar echter geen aarzeling.

“De economische component van hybride oorlogsvoering, dat zijn de sancties tegen ons land,” vertelt hij aan een klas van 12- en 13-jarigen. “Jullie weten al dat Europa, niet Rusland, het meest lijdt onder deze sancties nu … Er zijn geen lokale agrarische producten: Geen tarwe, oliën, enzovoorts. Nou, goed, in Frankrijk zijn ze gewend om oesters en kikkers te eten. Ze zullen een tijdlang kunnen overleven. Maar wat betreft de anderen, zoals Engeland?”

Sinds de oorlog drie jaar geleden begon, weerspiegelen klaslokalen, collegezalen en zelfs kleuterscholen in heel Rusland de nieuwe norm van een gemilitariseerd curriculum dat critici beschuldigen van het indoctrineren van kinderen in een oorlogsachtige ideologie.

Talankin’s documentaire heeft als doel bloot te leggen hoe de “speciale militaire operatie”, zoals de invasie officieel wordt genoemd, is doorgedrongen tot de scholen van het land. “Oorlogen worden niet gewonnen door commandanten, maar door schoolleraren,” zegt de Russische president Vladimir Poetin in archiefbeelden in de film.

Van 2018 tot het begin van de oorlog werkte Talankin op de Karabash basisschool #1, in een klein industriestadje in de Ural. Hij organiseerde evenementen zoals concerten en schoolfeesten en was ook de aangewezen videograaf van de school. Kort na het begin van de oorlog kreeg hij van het Ministerie van Onderwijs de opdracht om te filmen hoe het nieuwe patriottische programma op zijn school werd geïmplementeerd.

Hij beschrijft zichzelf als “de propagandist van deze kinderen”. “Aan het begin van de oorlog werden verschillende speciale evenementen georganiseerd ter ondersteuning van de soldaten en het leger,” zei Talankin. “De kinderen moesten liedjes zingen, gedichten voordragen, duiven knippen en deze op de ramen plakken. Mijn taak was om alles te filmen en het te publiceren met hashtags … zodat het publiek de indruk kreeg dat iedereen dit massaal ondersteunt.”

Het Russische onderwijssysteem is sinds 2022 herzien. Geschiedenislessen zijn opnieuw vormgegeven rond de huidige geopolitieke visie van het Kremlin. Een aantal scholen herbergt nu mini-musea en tentoonstellingen over de oorlog. Een school in het plattelandsgebied Bashkortostan heeft portretten opgehangen van lokale soldaten die aan het front zijn omgekomen, evenals alledaagse voorwerpen van de strijd zoals natte doekjes.

Wekelijkse lessen werden in 2022 geïntroduceerd onder de noemer “Belangrijke Gesprekken”. Ze onderstrepen het belang van plicht aan het vaderland en thema’s van zelfopoffering en militaire geschiedenis, zoals de heldendaden van de Sovjets in de Tweede Wereldoorlog. Ze worden zelfs in kleuterscholen gegeven. Elke les begint met het hijsen van de vlag en het uitvoeren van het Russische volkslied.

“Het was in het begin elke maandag, en later ook op donderdag,” zei Talankin. “De lessen waren volledig gepland, van begin tot eind: Wat moet de leraar zeggen, en wanneer? Welke vragen moeten aan de kinderen worden gesteld? Welke presentaties moeten worden gebruikt? Alles is goed doordacht, en ik was een beetje beledigd, [en voelde] medelijden met de leraren omdat we niet over adequate apparatuur op school beschikken. Er zijn geen leerboeken, er zijn geen handleidingen voor leraren. Op dezelfde manier zouden ze natuurkunde kunnen uitleggen, ze zouden [elke andere vakken] zo kunnen doen, maar dat is niet het geval. Maar ze hebben al deze kracht voor propaganda.”

In zijn film is te zien hoe een leraar tegen een groep verveeld kijkende kinderen zegt: “Als je in ons land woont en het niet liefhebt, dan ben je een parasiet. Ga weg.”

Bovendien zijn buitenschoolse activiteiten zoals oefeningen en parades geleid door veteranen die in Oekraïne hebben gediend, wedstrijdjes handgranaten gooien, en lessen om discipline bij studenten in te prenten, allemaal gericht op het aanwakkeren van patriottische geest.

Sinds 2023 is militaire training, inclusief schietoefeningen, opnieuw geïntroduceerd op scholen, een praktijk uit het Sovjettijdperk.

“De meest optimale omstandigheden voor het opbouwen van indrukken, het vormen van ideeën en het voeden van de gevoelens van kinderen worden gecreëerd op de basisschoolleeftijd,” zeiden zij. “Het is op deze leeftijd, wanneer een persoon begint te vormen als individu, dat het belangrijk is om hem uit te leggen wat de al-Russische burgeridentiteit is. Patriotisme is een van de belangrijkste geestelijke en morele waarden, die geworteld is in de geschiedenis van het volk en de staat.”

Ze voegden eraan toe dat het “belangrijk is om de jongere generatie kinderen een gevoel van liefde voor het Vaderland, een gevoel van plicht jegens het Vaderland en respect voor de geschiedenis en tradities van hun eigen land bij te brengen”.

In een andere scène van Talankins film zitten studenten door een presentatie van de huurlingenorganisatie Wagner Groep te luisteren, volledig uitgerust in camouflage en baretten, en passeren een landmijn rond. In een andere scène klagen een groep gefrustreerde leraren dat er nauwelijks tijd overblijft voor reguliere lessen.

“Deze beleidsmaatregelen worden aangenomen met één oog op de lange termijn: niet de oorlog tegen Oekraïne, maar de volgende oorlog over vijf, tien of vijftien jaar. De socioculturele structuur van Rusland wordt volledig hervormd en gemilitariseerd. Het onderwijs van kinderen is een cruciaal onderdeel hiervan.”

In de film bekent de geschiedenisleraar een fascinatie te hebben voor Lavrentiy Beria, de beruchte chef van de geheime politie van Josef Stalin en de architect van het Gulag-systeem, onder andere Sovjetfunctionarissen. “Geschiedenislessen in Rusland leren nu nationale en quasi-religieuze mythen over de messiaanse bestemming van het land, het verleden van keizerlijke glorie en de uitzonderlijke militaire geschiedenis,” vervolgde Garner.

“Het meest opmerkelijke hierin is de rehabilitatie van Josef Stalin, die wordt afgebeeld als de wijze leider die de economie van het land heeft getransformeerd, de Sovjetvolken heeft verenigd en de wereld heeft gered in de Tweede Wereldoorlog. De terreuren en zuiveringen van de jaren ’30, laat staan de misdaden zoals de Holodomor, zijn volledig afwezig,” zei hij, verwijzend naar de hongersnood in het Sovjet-Oekraïne van 1932 tot 1933.

Garner gelooft dat terwijl veel studenten waarschijnlijk cynisch zijn over het lesmateriaal, samen met de stortvloed van pro-oorlogsberichten door de Russische samenleving en sociale media, het systeem tenminste gedeeltelijk succesvol is in het opvoeden van een generatie militaristische jonge nationalisten. “Het hangt allemaal af van hun leeftijd,” zei Talankin. “Kleine kinderen zijn zeer ontvankelijk voor de woorden van de leraar: Ze vertrouwen hen heel erg.”

Volgens hem proberen sommige docenten nog steeds om de lessen “Belangrijke Gesprekken” te ondermijnen of te verzwakken. “Er zijn leraren die een beetje weerstand bieden,” zei hij. “Bijvoorbeeld, ze zullen zeggen dat we het vandaag over iets belangrijks hebben … en we hebben het over belangrijke wiskunde, bijvoorbeeld. Maar dit is zeldzaam. Ik heb echt medelijden met de leraren. Ze zijn als gijzelaars in gevangenschap, gedwongen om allerlei dingen te zeggen.”

Weerstand bieden tegen de orders van het Kremlin in het onderwijs brengt persoonlijke en professionele risico’s met zich mee. Leraren die meningen uiten die in tegenspraak zijn met de officiële positie, zijn door ouders, pro-Kremlin campagnevoerders en zelfs hun leerlingen aangegeven. In sommige gevallen hebben hun collega’s zich tegen hen gekeerd, wat heeft geleid tot boetes of vervolging voor “het in diskrediet brengen” van de Russische strijdkrachten.

In de Krim hebben activisten leraren het doelwit gemaakt die een Oekraïense vlag op sociale media toonden, hen gevolgd en gedwongen hen een excusesvideo te filmen die vervolgens op sociale media werd verspreid. Soms gaat de intimidatie verder, zelfs daarna, totdat de leraar zijn baan verliest.

Echter, volgens de onafhankelijke mensenrechtenmonitor OVD-Info, die politiek gemotiveerde vervolging in Rusland volgt, is het aantal leraren dat bestraft werd tegen 2024 scherp gedaald, wat misschien wijst op een klimaat van zelfcensuur of angst.

Talankin, die in 2024 zijn baan opgaf en Rusland ontvluchtte, zei dat sommige van zijn studenten sindsdien zijn ingelijfd bij het leger. Zijn film, die op internationale filmfestivals is vertoond, heeft controverse veroorzaakt in zijn geboorteplaats. “De reacties zijn gevarieerd,” reflecteerde hij somber. “Van mij uit te schelden voor uitschot, b*****d en verrader van Rusland tot: ‘Goed gedaan, je hebt dit moeras eindelijk laten zien.’ Ik zou willen dat iedereen het kijkt, zowel in Rusland als de rest van de wereld. Er is veel liefde in: Voor het land, voor het vaderland. Maar niet voor Poetin’s Rusland. Want het laat duidelijk zien hoe Poetin alles wat leeft vernietigt.”