De historische protesten in Servië mogen niet genegeerd worden

Demonstranten tonen de lichten van hun mobiele telefoons tijdens een protest in de stad Novi Sad, Servië op 5 november 2024.

Al vier maanden lang is Servië in de greep van ongekende protesten. De onrust werd aangewakkerd door het instorten van een dak van een pas gerenoveerd treinstation in Novi Sad, de op één na grootste stad van Servië, waarbij op 1 november 15 mensen om het leven kwamen en twee mensen ernstig gewond raakten.

Ondanks verschillende strategieën van de regering om de demonstraties te onderdrukken, hebben deze alleen maar aan kracht gewonnen. Universiteiten zijn bezet en er zijn grote demonstraties en stakingen door het hele land gehouden.

Buitenlandse waarnemers en de internationale media hebben deze massale mobilisatie genegeerd of gereduceerd tot “anti-corruptie” protesten. Rusland en China hebben achter president Aleksandar Vučić en zijn heersende Servische Progressieve Partij (SNS) gestaan, terwijl de Verenigde Staten en de Europese Unie, die gewoonlijk hun democratiebevorderende referenties tentoonstellen, geen steun hebben geuit voor de protesten.

Echter, wat er in Servië gebeurt, is veel meer dan burgers die hun frustratie met de regering ventileren of om ontslagen vragen. In de afgelopen drie maanden heeft zich een nieuw model van bestuurlijke instellingen en samenleving vormgegeven.

Blokkades en bezettingen

De protesten in Novi Sad begonnen kort nadat de ramp zich voordeed, met lokale bewoners en studenten die 15 minuten lange wegblokkades organiseerden om in stilte de 15 verloren levens te herdenken. Deze vorm van protest verspreidde zich op een zeer gedecentraliseerde manier door het hele land, met meer dan 200 steden, dorpen en gehuchten die dergelijke herdenkingen hielden.

Op 22 november probeerden een groep studenten van de Faculteit Dramatische Kunsten van de Universiteit van Belgrado een kleine 15 minuten durende herdenking te houden, maar ze werden fysiek aangevallen door een groep mensen.

Als reactie op deze en andere vergelijkbare aanvallen, en in afwezigheid van enige reactie van de autoriteiten, besloten de studenten drie dagen later hun faciliteiten te bezetten. Dit inspireerde andere studenten om soortgelijke acties te ondernemen.

In de weken daarna werden zes grote openbare universiteiten bezet, wat praktisch het hoger onderwijs in het hele land heeft verlamd, aangezien alle academische activiteiten in deze instellingen zijn opgeschort.

Op 13 februari gingen de studenten een stap verder door het Studentencultureel Centrum in Belgrado te bezetten, ooit een bloeiend centrum van cultuur en studentenleven, dat onder het beheer van het Ministerie van Onderwijs vervallen was en grotendeels voor commerciële doeleinden werd gebruikt.

Met de universiteiten bezet, besloten de studenten hun mobilisatie naar de straten te brengen. Op 28 januari organiseerden ze een 24-uurs bezetting van een belangrijke verkeerskruising in Belgrado. Dit werd gevolgd door een soortgelijke bezetting in Novi Sad op 1 februari en in de stad Kragujevac op 15 februari.

Groepen studenten liepen 100 km naar hun collega’s in Novi Sad en Kragujevac ter ondersteuning. Onderweg werden ze verwelkomd door massa’s mensen die maaltijden, verfrissingen, medische hulp en onderdak boden.

Aan het einde van de massale bijeenkomst in Novi Sad verschenen honderden taxichauffeurs om de studenten terug naar Belgrado te rijden. De bewoners van Kragujevac boden ongeveer 700 protesteerders uit andere steden onderdak in hun huizen. De solidariteit van de burgers met de studenten is spectaculair geweest.

Gedurende deze bezettingen en marsen zijn de eisen van de studenten hetzelfde gebleven: de vrijlating van alle documenten met betrekking tot de reconstructie van het treinstation, de vervolging van degenen die demonstranten aanvallen, het intrekken van aanklachten tegen demonstranten en een verhoging van het budget voor het hoger onderwijs.

Ze eisen niet het ontslag van de regering, vervroegde verkiezingen of dat de oppositie de macht overneemt.

Ongehoorzame universiteiten

De bezettingen hebben niet alleen de status quo binnen de Servische universiteiten uitgedaagd, maar ook daarbuiten.

Studenten hebben effectieve zelfbestuur ontwikkeld via studentenplenum of -vergaderingen, waar elke student het recht heeft om te spreken en alle beslissingen worden gestemd. Ad-hoc werkgroepen worden opgericht om verschillende kwesties aan te pakken, van veiligheid en logistiek tot PR en juridische vragen.

De universiteitsbezettingen functioneren zonder een herkenbaar leiderschap, waarbij de vertegenwoordigers die tot het publiek spreken afwisselend zijn. Ze zijn vastbesloten over hun autonomie en distantiëren zich luidkeels van alle politieke partijen en partijpolitiek, evenals van gevestigde maatschappelijke organisaties en zelfs informele groepen.

Hierdoor creëren ze een nieuwe politieke ruimte en nieuwe middelen voor de politiek, waarmee ze de grenzen van verouderde geïnstitutionaliseerde politiek en representatieve democratie doorbreken.

Studenten hebben effectief wat men een “ongehoorzame instelling” zou kunnen noemen, gecreëerd, deels binnen het systeem en deels daarbuiten, die haar eigen politieke soevereiniteit proklameert, haar eigen behoeften erkent en formuleert, haar eigen regels definieert en haar eigen agenda’s nastreeft.

In tegenstelling tot studentendemonstranten die recentelijk in het Westen in steun van Gaza demonstreerden, controleren de studenten in Servië volledig de instellingen die ze hebben bezet, terwijl ze genieten van overweldigende publieke steun: ongeveer 80 procent van de Servische burgers steunt hun eisen. Bovendien zijn de universiteiten publiek gefinancierd en nog niet getransformeerd in winstgevende fabrieken, zoals het geval is in de VS, wat de eisen van de studenten nog meer gewicht geeft.

Voorbeeld stellen

Terwijl oppositiepartijen en maatschappelijke groepen die dichtbij hen staan hebben voorgesteld om de crisis op te lossen door een “interim-regering” te vormen bestaande uit technocraten of partijvertegenwoordigers, roepen studenten op tot “systemische verandering” en fundamentele, van onder naar boven democratisering.

Deze ideeën hebben de straat bereikt. Tijdens de massale bijeenkomst in Novi Sad, die ik bijwoonde, organiseerden studenten het eerste burgerplenum. Mensen werd gevraagd om met hun handen te stemmen als ze de blokkade nog drie uur wilden verlengen. Mijn hand opsteken tussen duizenden anderen was opwindend.

De studenten hebben herhaaldelijk het belang benadrukt dat andere groepen zich moeten organiseren en actie moeten ondernemen binnen hun eigen instellingen, waarbij ze hun eigen eisen formuleren. Sommigen hebben gehoor gegeven aan hun oproep.

Op 24 januari kwam Servië het dichtst bij een algemene staking, gezien het feit dat het SNS-regime praktisch alle openbare instellingen, inclusief de vakbonden, controleert en druk op hen kan uitoefenen om zich niet aan te sluiten.

Werknemers van verschillende instellingen, bedrijven en een aantal beroepsverenigingen hebben zich echter wel bij de staking aangesloten. Terwijl onderwijs vakbonden zich terugtrokken uit de algemene staking, schortten individuele scholen en zelfs individuele leraren lessen op.

Verlaten zonder de bescherming van hun beroepsverenigingen, vormden de leraren vervolgens een nieuwe, informele instelling, de “Vereniging van scholen in staking”, die naast het steunen van de eisen van de studenten, ook hun eigen eisen naar voren bracht. Ze blijven staken ondanks de enorme druk, inclusief de dreiging van salarisverlagingen.

Andere sectoren hebben ook gereageerd met verschillende protestacties. De Servische Orde van Advocaten schorste het werk van haar advocaten voor een maand. Werknemers van het openbaar vervoer in Belgrado en de vakbond van openbare apotheken protesteerden tegen de privatisering van hun respectieve sectoren.

Werknemers in de culturele sector hebben een informele “Cultuur in blokkade” initiatief opgericht. Na verschillende protesten en plenumvergaderingen van hun eigen, bezetten ze op 18 februari het Cultureel Centrum van Belgrado, een van de belangrijkste culturele instellingen van de stad. Ondertussen zijn veel theaters ook in staking gegaan.

Democratie van onderaf

We leven nu in een tijd waarin de liberale politiek volledig uitgeput is. In Servië is dit het meest duidelijk in het feit dat er heel weinig publiek vertrouwen is in het politieke establishment, inclusief de oppositie, terwijl studenten populaire steun genieten omdat ze niets te maken hebben met de politiek van het status quo en geen ambitie hebben om iets anders over te nemen dan wat ze al hebben – hun universiteiten.

Terwijl de liberale democratie zich terugtrekt voor de krachten van illiberalisme, autoritarisme en techno-fascisme, terwijl het hun opkomst vergemakkelijkt, is er een dringende behoefte om alternatieve sociale en politieke verbeeldingen te formuleren en de studenten van Servië hebben de weg getoond.

In tegenstelling tot socialistisch “zelfbeheer”, dat als staatsbeleid werd nagestreefd door het communistische regime van de Joegoslavische Federatie en van bovenaf werd geïmplementeerd, komt het zelfbestuur van studenten, en steeds meer andere sociale actoren, van onderaf. De studenten hebben een instelling veroverd, deze hercreëerd en gedemocratiseerd, en daarmee de betekenis van democratie opnieuw gedefinieerd.

Op deze manier hebben studenten een horizon geopend naar een ander soort democratie, een andere toekomst voorbij “capitalistisch realisme” en de stervende liberale orde.

Professor Branislav Jakovljević van Stanford University heeft het huidige politieke moment in Servië beschreven als een conflict tussen de samenleving en de staat. De mensen van Servië hebben de mogelijkheid om (her)instellingen van de staat op te eisen en te democratiseren. Ze zullen grote moed en levendige verbeeldingskracht nodig hebben om deel te nemen aan deze zeer experimentele heronderhandeling van hoe hun samenleving bestuurd zou moeten worden.

De hoop is dat ze in deze onderneming zullen worden geleid door de ethiek die de studenten consequent hebben getoond: die van rechtvaardigheid, vrijheid en solidariteit.